Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Blaðsíða 98

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
stærri. Það er íávizka að gæðameta þjóð-
sögur í slíkri útgáfu, en það er staðreynd,
að Leipzigar-útgáfan birti alls ekki neitt
úrval úr þjóðsagnasafninu. Einn af beztu
skrásetjurum Jóns Árnasonar var Brand-
þrúður Benónísdóttir frá Glettingatungu.
Flestar sagnir hennar komust ekki í Leip-
zigar-útgáfuna. Þar er ekki heldur að finna
neina fjörulalla, en af þeim sökum komst
sú ágæta kynkvísl íslendinga ekki á blað í
orðabók Blöndals. Ymis íslenzk og alþjóð-
leg þjóðsagnaminni birtast fyrst í þessari
útgáfu, t. d. sögurnar: Bjarndrengur og
Bjarnhéðinn, Bárus Karlsson og Sigurður
Karlsson og bræður hans í IV. og V. bindi,
og fjöldi annarra þjóðsagnaminna, sem hér
er ekki unnt að telja.
Um íslenzkar þjóðsögur hafa ýmsir ritað,
en próf. Einar Ólafur Sveinsson manna hezt
á síðustu áratugum. Nýja þjóðsagnaútgáf-
an leggur traustari grunn að íslenzkum
þjóðsagnarannsóknum en áður var til. Is-
lenzkar þjóðsögur eru að allmiklu leyti
grein af alþjóðlegum stofni, en þær hafa
flestar skýr íslenzk sérkenni. Allir kannast
við Hans og Grétu og Oskuhusku. Þessar
og ýmsar aðrar sögur Grimms-ævintýra eiga
sér íslenzkar hliðstæður. Surtla í Blálands-
eyjum er íslenzk gerð af Hans og Grétu,
Ása, Signý og Helga eru persónur í ösku-
buskusögum. Yfirleitt er talið að ævintýra-
minnin séu komin hingað til lands utan úr
veröldinni. Þetta er þó alls ekki öruggt
ávallt, því að íslenzk sagnaminni gátu einn-
ig borizt úr landi. Sagan af Gilitrutt og
konunni, sem nennti ekki að vefa eða kunni
það ekki, er sérkennileg gerð allmikils
ævintýrabálks um stúlkuna, sem á að
spinna gull, en getur það ekki. Islenzka
gerðin af þessari sögu kvað finnast í Thi-
sted á Jótlandi og á Vestur-frlandi. í Thi-
sted var Árni gamli frá Geitastekk eitt sinn
kennari, og frá vesturströnd frlands voru
beinar siglingar til íslands seint á miðöld-
um. Ef rétt reynist, að þetta þjóðsöguminni
finnist einungis á þessum þremur stöðum.
þá liggur næst að telja vaðmálið íslenzkt
að uppruna, og svo gæti verið um fleiri
þjóðsagnaatriði.
Allstór hluti íslenzkra þjóðsagna er samt
sem áður grein af alþjóðlegum, evrópskum
stofni. Djákninn á Myrká er mjög „íslenzk"
saga, en á sér að nokkru hliðstæðu í Eddu-
kvæðum, þýzkum ljóðum, og söguminnið er
þekkt suður á Spáni og norður í Svíþjóð.
Ástin virðist vera jafnalþjóðleg hjá draug-
um og mennskum mönnum.
Þótt margt sé sameiginlegt með íslenzk-
um og erlendum þjóðsögum, þá er enn
fleira, sem greinir þær að. Höfuðeinkenni
íslenzkra þjóðsagna er eins konar raunsæi
og bókvísi. Meginhluti útilegumannasagn-
anna virðist sprottinn af óskhyggju þjóðar-
inar, draumum hennar um betri kjör og bú-
sældarlegri sveitir en hún átti að venjast.
í þessum draumum flýja íslendingar ekki
langt frá veruleikanum, óskalöndin eru inn-
an griplengdar þess, sem þeir þekkja, ævin-
týrin gerast á jörðinni, en hvorki austan
sólar né sunnan mána. Bækur, bréf og
skrift eru allalgeng efnisatriði í íslenzkum
þjóðsögum. í Sögubroti af Árna á Hlað-
hamri liggur Jón útilegumaður uppi í rúmi
og er að lesa í bók, þegar hann er veginn.
Þeir Guðmundur frá Glæsibæ og Þorsteinn,
félagi hans, rekast í þoku á útilegumanna-
byggð suður undir jöklum, og situr þá
höfuðpaurinn við skriftir, þegar þeir ganga
í bæinn. Rauðklæddir og fínir útilegumenn
eiga sér jafnan einhvern bókakost, en færri
sögur fara af bókmenningu þeirra, sem
verri bera klæðin. í sögum af Sæmundi
fróða er kölski gerður að skólastjóra í
Svartaskóla. Lýsingin á skólahaldinu kvað
vera mjög rétt. f Sorbonne fór kennsla fram
í myrkri á miðöldum, svo að nemendur
gætu ekki skrifað sér til minnis. Hins vegar
virðist alldjörf þjóðfélagsgagnrýni birtast í
190