Tímarit Máls og menningar - 01.12.1963, Síða 79

VERDI, SHAK ESPEARE OG „MACBETH"
Sú gagnrýni, sem fram kom á Macbeth
eftir flutning óperunnar í París, á þá lund,
að verkið væri anda Shakespeares allsend-
is framandi, staðhæfði sem sé, að Verdi
hefði engan haldgóðan skilning á Shake-
speare, — og fjarstæðari sleggjudómur
varð víst ekki upp kveðinn. Síðari tíma
gagnrýni, sem beint hefur verið að Mac-
beth varðandi of lítil ættartengsl við Shake-
speare, hefur einkum komið niður á texta
Piaves, og þá verið hamrað á tveimur at-
riðum sérstaklega: að í textanum væru ekki
varðveittar nema bláútlínur í leikritinu, og
að allar persónur verksins væru gerðar af
sviplausum skuggum.
Það er léttur leikur að gagnrýna óperu-
texta með samanburði við sjónleik, sem
hann er byggður á. Slík umritun sjónleikja
er vandkvæðum háð, sem aðeins verða
leyst að vissu marki af þeim sem sérgáfur
hafa til þess (en slíkar sérgáfur eru sjald-
gæfari á sviði textaskáldskapar en tón-
smíða), — og það sem gagnrýnin beinist
að, eru oftast aðeins óhjákvæmilegar niður-
stöður af lögmálum, sem umritunin lýtur:
lögmálum um samþjöppun og einföldun
efnisins. Talað orð þarf skemmri tíma til
að láta ákveðna tilfinningu í ljós heldur en
það tekur að tjá hana í tónum. Á öldinni
sem leið var það lögmál í góðu gildi við
óperutónsmíðar, að ef eitthvað þarf að láta
í ljós, sem máli skiptir, þá verður að endur-
taka það, til þess að það komi nægilega
skýrt fram í músík. Óperan Macbeth er
meira en helmingi orðfærri en sjónleikur-
inn (og hann er þó fremur stuttur, sem
kunnugt er). Fyrsta og öðrum þætti er
slengt saman í einn, og fjölda af aukaper-
sónum er sleppt. I óperu er ekki unnt að
draga fram skapgerðareinkenni með orðum
og hugmyndum persónanna á sama hátt og
í sjónleik. Hér er það háttalag þeirra, sem
allt veltur á, og í þeim mæli sem það hrekk-
ur eitt saman til skapgerðarlýsingar á per-
sónunum, í þeim mæli tekst hún. Harðstjór-
inn Macbeth getur ekki í óperunni færzt
undan einvígi við Macduff, — „blóð fjöl-
skyldu hans hvílir allt of þungt á honum“.
Hjá Wagner, sem var hugmyndin um heim-
spekilegt músíkdrama fjötur um fót, hefði
samsvarandi persóna þurft að tvístíga og
bræða málið með sér í tuttugu mínútur, áð-
ur en bröndunum yrði loks brugðið. Það
nægir að benda á 2. þáttinn í Tristan og
ísoldu: mörgum kann að finnast, að þeir
hafi músíkalska nautn af átölum Marks
konungs, og gera sig ánægða með það, —
en skyldu þeir ekki vera fleiri, sem eru sam-
mála um það, að þátturinn sé ótrúlega
ódramatískur í samanburði við uppistöðu
sína að efni til? Auðvitað —- hugmyndarík-
an sjónleik má umrita í óperutexta, án þess
nokkuð fari forgörðum, — en slíkur texti
ætti þá ekkert skylt við óperu lengur sam-
kvæmt hugmyndum Verdis. Ópera gat að-
eins lýst sjálfkrafa mannlegum tilfinning-
um, sem máli skipta fyrir atburðarásina.
Þessi hugmynd er mjög skýrt sett fram hjá
H. C. Andersen, þar sem hann lætur söng-
kennarann í „Lukku-Pétri“ segja:
„Við fáum ekki „Hamlet" Shakespeares
(þ. e. a. s. í samnefndri óperu eftir Thom-
as), fremur en „Faust“ Goethes í óperunni
„Faust“. Spekimál eru ekki efni í músík,
það eru ástir persónanna í báðum þessum
óperum, sem hef jast þar í hæðir skáldskap-
ar í tónum.“
Að því er persónuf jöldann snertir, myndi
það einungis trufla að láta alla skozku að-
alsmennina í óperunni Macbeth koma fram
nema sem aukaleikara. Eigi að síður hefur
„Macbeth" með sína einföldu atburðarás
komizt vel hjá þörfinni á styttingu, — í
„Lear konungi", sem er flóknari, höfðu
Verdi og Somma sleppt Gloster-þættinum
algjörlega ásamt þeim persónum, sem koma
þar við sögu, en það var allt annars konar
og alvarlegra strik í reikninginn. Og ef hin-
ir mörgu gagnrýnendur hefðu nú tekið sig
til og lesið „Macbeth" Shakespeares, hefðu
349