Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Blaðsíða 64
Tímarit Máls og menningar
ingannnar gerði aldrei pólitíska eða félagslega byltingu í Englandi. Henni
voru settar skorður af eldri stétt kapítalista, landaðlinum, sem náð hafði
fullum þroska á 18. öld og nú hafði tök á ríkisvaldi, sniðnu eftir eigin þörf-
um. Það var ekki um að ræða neinar óyfirstíganlegar andstæður í fram-
leiðsluháttum þessara tveggja stétta. Hin iðnrekandi borgarastétt hafði í
frönsku stjórnarbyltingunni orðið fyrir lamandi áfalli. Hún óttaðist hina
rísandi verkalýðshreyfingu og tók aldrei á sig áhættu með því að láta skerast
í odda við hinn ríkjandi aðal. Hann var aldrei sviptur forræði sínu á stjórn-
málasviðinu og rann að lokum saman við borgarastéttina og myndaði með
henni nýja valdastétt um miðja 19. öldina. Hún hélt því áfram að vera félags-
lega og stjórnmálalega ófullveðja, jafnvel á þeim árum, er vegur hennar
var mestur á efnahagssviðinu. Af þessu leiddi að hún skóp sér aldrei bylt-
ingarsinnaða hugmyndafræði svo sem gert hafði verið á upplýsingalímanum.
Hugsuðir hennar fóru ekki út yfir þau þröngu mörk sem þeim voru sett af
viðhorfum stéttar sinnar. Einstaka greinar náðu miklum viðgangi — einkum
hagfræði þeirra Ricardos og Malthusar. Sumir áttu þátt í framvindu nátt-
úruvísindanna, ber þar hæst þróunarkenningu Darwins innan líffræðinnar.
En þeir sköpuðu ekki neinar almennar þjóðfélagskenningar né heldur sam-
fellt, víðfeðmt heimspekikerfi. Eina kerfið sem menntamenn þessarar stéttar
byggðu upp af eigin rammleik var nytsemishyggjan, en hana gátu stjórnar-
völd alls ekki notað til að réttlæta þjóðfélagskerfi Viktoríutímahilsins. Hið
rikjandi hugmyndakerfi þessa þjóðfélags var mótað af viðhorfum aðalsins,
blanda „hefðardýrkunar“ og reynsluhyggju, lagði mikla áherzlu á stöðumis-
mun og áréttaði þannig nákvæmlega sögu hinnar ríkjandi landeigendastéttar.
Brezka borgarastéttin féllst yfirleitt á þessa úreltu réttlætingu á óbreyttu
ástandi og þrástagaðist á henni. Eftir samruna hennar við aðalinn á síðari
hluta 19. aldar varð þessi afstaða rótgróin hjá allri hinni nýju eignastétt.
Hver varð svo afleiðing þessarar þróunar? Brezka borgarastéttin afsalaði
sér allt frá upphafi andlegum frumburðarrétti sínum. Hún neitaði alltaf að
hafna þjóðfélagsskipaninni í heild. Allur ferill hennar er markaður af djúp-
stæðri og eðlislægri andúð á sjálfu hugtakinu heild. Hún þurfti aldrei að
takast á hendur það sögulega verkefni að umskapa þjóðfélagið í heild. Af
því leiddi að hún þurfti aldrei að íhuga þjóðfélagsskipanina í heild á sér-
tækan, fræðilegan hátt. Hið brotakennda andlega líf, byggt á reynsluhyggju,
átti sér hliðstæðu í hægfara og takmarkaðri þróun á hinu félagslega sviði.
Fyrirbæri náttúrunnar gat maður nálgazt með dirfsku og gefið hugarfluginu
lausan tauminn, en um þjóðfélagið var fjallað einsog það væri óbreytanlegt
54