Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Blaðsíða 60

Tímarit Máls og menningar
skapaði hann kenningakerfi sem jafngilti algerri byltingu, jafnt að því er
varðaði markmið sem viðfangsefni. Skilningur Marx á hugtakinu heild er
samt allur annar en skilningur Webers og Durkheims. Hin mikla nýsköpun
Marx lá í hugmyndinni um hina samsettu heild, þar sem einn þátturinn — sá
efnahagslegi — yfirskyggði alla hina, þegar grannt var að gáð, svo að þær
andstæður innan heildarinnar sem í raun og veru eru hreyfiöfl ákvörðuðust
af ólíkri afstöðu hinna einstöku þátta.
Þetta var í algerri andstöðu við hugmyndir Hegels um heildina en Weber
hallaðist síðar að þeim vegna áhrifa frá þýzkri hughyggju. Hin þjóðfélags-
lega heild Webers er hringlaga og allir þættir hennar jafngildir og tengsl
þeirra tilviljunum háð: það er undir hælinn lagt hvort siðfræði trúarbragð-
anna og stefnan í efnahagsmálum ákvarðast hvort af öðru. Þessi skilningur
leiddi síðar til hinna ómenguðu kenninga raunvirknihyggjunnar (functional-
ism). Annar mismunur hefur jafnmikla úrslitaþýðingu. Hugsun Marx mót-
aðist ekki einvörðungu af sérstöku inntaki hugmynda hans um heildina.
Hún einkenndist einnig af hugmyndum hans um andstœður sem ásamt hinum
fyrrnefndu hafa meginþýðingu. Althusser hefur fyrir skömmu sýnt fram á
gagnkvæmt samband milli þessara tveggja þátta. Það er engin tilviljun að
klassísk félagsfræði með óljósan skilning sinn á marxisma, hefur líka ein-
kennzt af því að mönnum hafa verið andstæðurnar ofur ljósar. Enn einu
sinni var hugtakið útvatnað geigvænlega. í ritum Webers er rætt fram og
aftur og án niðurstöðu um hin nátengdu vandamál „karisma"1 og „skrif-
finnskuveldi“ og hvernig þau fléttast saman. Þrátt fyrir það að dulin þró-
unarhyggja byggi að baki öllu því sem hann skrifaði (hann trúði því að
Vesturlönd hlytu í framtíðinni að láta hagkvæmnissjónarmið ráða) glímdi
hann unz yfir lauk við þann vanda sem í því fólst að bæði sú stjórnskipun
sem byggist á skriffinnskuveldi og sú sem byggist á „karisma“ eru í eðli
sínu óstöðugar og hættir til að breytast hvorri í aðra. Kenning Paretos um
valdið fól í sér að forystuhópum væri stöðugt steypt af stóli í hringrás sem
aldrei tæki enda. Frásögn Durkheims af þróuninni frá mekanískri til lífrænnar
samhygðar (frá frumstæðu þjóðfélagi til iðnaðarþjóðfélagsins) skapaði hug-
takið anomi sem táknaði það þegar þjóðfélag, afmarkað af þeim hlutlægu
stjómreglum sem það setur, skapar í sífellu huglægt stjórnleysisástand. í
öllum nefndum tilvikum er andstæðuhugmyndin sjálfur kjami ritsins. En
hér er alltaf átt við „úrkynjaðar“ andstæður, andstæður bundnar hringrás
og því eilífar og óbreytanlegar. Þessi hringrás andstæðnanna er rökrétt af-
1 Sjá Peter L. Berger, Inngangur að félagsfrœði, bls. 138 og áfram.
50