Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Blaðsíða 99

skilning í hugtakifi efni. Annars vegar er
þekkingarfræðileg merking, en samkvæmt
henni endurspeglast hlutveruleikinn í vit-
undinni. Hlutveruleikinn er fyrstur í röð,
hiS andlega annað í röð. Hins vegar er hin
víðari merking, þar sem hlutveruleikinn
er tilveran öll, og það er hin almenna
merking. Þó hefur öll efnishyggja jafnan
haldið því fram, að einnig samkvæmt þess-
um skilningi sé hið andlega annað í röð.
HiS andlega er talið eigind efnisins á há-
þróuðu stigi þess. EfniS hefur samkvæmt
þessu verið til á undan hinu andlega. Efnið
getur verið til án vitundar, en vitundin
ekki án efnis. Hér er um tvenns konar efn-
ishugtak að ræða, segir höfundurinn, og
tvær kennisetningar. Þekkingarfræðilega
er átt við, að tilvist hlutveruleikans sé ó-
háð vitund mannsins, vitundin eigi sér
hinsvegar enga tilvist án hlutveruleikans.
,,AS því er tekur til verunnar,“ segir höf.,
„er hinsvegar átt við, að vitundin sé eigin-
leiki efnisins tilkominn á síðara þróunar-
stigi þess“ (bls. 110).
Eins og vænta mátti eftir fyrri hækur
höfundar, getur hann fallizt á fyrri kenni-
setninguna, þá um raungildi efnisveruleik-
ans, enda þótt hann mundi óefað vilja orða
hana á annan veg en tíðkast í díalektískri
efnishyggju. Ilins vegar getur hann ekki
samþykkt þá kennisetningu, aS hið and-
lega sé aðeins eigind efnisins á háþróuðu
skipulagsstigi þess.
Höfundur heldur enn áfram að kryfja til
mergjar spurninguna um hlutveru og
sjálfsveru. Hann tekur fram, að óhjá-
kvæmilegt sé að hafna tvíhyggju, þ. e. a. s.
að hlutvera og sjálfsvera séu sjálfstæðar
verundir. Tengsl vitundar og efnisveru-
leika, segir hann, er ótvíræð staðreynd.
A síðari öldum hefur heimspekin leit-
azt við að vinna bug á tvíhyggjunni,
hughyggjumenn með því að halda því
fram, að tilveran í heild sinni sé andlegs
Umsagnir um bœkur
eðlis, efnishyggjumenn með því að kalla
vitundina eiginleika efnisins. I hinu síðara
felst að vísu sá sannleikur, að ekki er
hægt að skilja vitundina frá hlutveruleik-
anum fremur en eiginleikann frá hlutnum.
Enda þótt þetta sé í sjálfu sér þýðingar-
mikil sannindi, er skilgreiningin að öðru
leyti ófullnægjandi, eins og rakið hefur
verið. Höfundur telur meginvilluna liggja
í því, að borið sé saman tvennt, sem í senn
sé með nokkrum hætti eitt og þó algerlega
ósambærilegt. Það er ruglað saman hlut-
veru og sjálfsveru. Þegar talað er um vit-
undina sem eiginleika efnisins, er gert ráð
fyrir, að hún sé hlutverulegs eðlis. En það
er hvorki hægt að skynja vitundina né
skoða hana á nokkum hátt hluta af þeim
heimi, sem birtist skilvitum mannsins. Það
er ekki hægt að skilja vitundina frá sjálf-
inu. „Vitund annarra manna,“ segir höf-
undur, „gerum vér oss í rauninni ekki hug-
mynd (leturbr. höf.) um, heldur er vit-
neskja vor um hana þeirrar vent, er vér
lifum sjálf í huga vorum. Uppspretta henn-
ar er sjálfslifunin" (bls. 117). Tilraunir
hughyggjumanna og efnishyggjumanna til
að sigrast á tvíhyggjunni em hvorar
tveggja gerfilausnir.
Og síðan varpar höfundur fram spurn-
ingum, sem stefnt er beint að kjama máls-
ins: „Er nokkur tilvist hugsanleg án hinna
tveggja horfa, hins hlutverulega og sjálfs-
verulega, objektíva og súbjektíva? Er unnt
að hugsa sér vitund án efnis eða hlutvera-
leika? Og er unnt að hugsa sér efni án vit-
undar?“ (bls. 118).
Um raungildi hlutveruleikans hefur höf-
undur eins og áður er sagt rætt ítarlega í
fyrstu bók sinni og komizt að þeirri nið-
urstöðu, að það að gera ráð fyrir, að hlut-
vemleiki sé ekki til, jafngildi því að af-
neita sjálfum sér sem vitsmunaveru. En nú
spyr höfundur: „En er þá unnt að hugsa
sér hlutveru án sjálfsveru?" (bls. 119).
89