Tímarit Máls og menningar - 01.09.1983, Page 99

Umsagnir um bakur
son pynda Jónana til sagna, sem hann
hafði að vísu við orð, en kom aldrei í
verk, enda játuðu þeir á endanum ópínd-
ir. Það gerðu líka flestir aðrir Islending-
ar sem brenndir voru fyrir galdur. An
játningar sluppu menn yfirleitt með
húðlát, jafnvel þótt þeim féllist synjun-
areiður eins og Jónunum, og pyndingu
var víst aldrei beitt í íslensku galdramáli.
Játningarnar voru að vísu knúnar fram
með ströngu varðhaidi og miklum yfir-
heyrslum (er það ekki helsta uppljóstr-
unaraðferð í sakamálum allt til þessa?),
en þó eru þær meira og minna senni-
legar; dauðamennirnir voru fyrir eigin
samvisku sekir um eitthvert kukl, jafn-
vel ódæði. Kirkjubólsfeðgar hafa vafa-
laust verið sannir að sök um galdrakukl,
og gletturnar við prest, sem þeir játuðu á
sig að lokum, eru a. m. k. ekki fjarstæða.
Njörður dregur úr öllu þessu. Hann
beinir engri athygli að málstað Jóns
eldra, sem þó var líklega lakari, allri að
yngra Jóni, rekur játningu hans til
pyndinga, skýrir á meinlausan veg allt
sem að presti snýr, hreinsar Jón raunar
ekki af smákuklinu, en gerir samt mik-
ið úr sannfæringu hans um sakleysi
sitt.
Hér er komið að þriðja mælikvarð-
anum á söguleik einnar skáldsögu. Nirði
er nefnilega ekki svo hugleikið að túlka
íslensku galdraöldina á hennar sérstöku
sögulegu forsendum, þessa samkviknun
galdratrúar og galdraiðkunar við tísku-
stefnur í kristilegri helvítistrú og þjösna-
legu réttarfari. Honum verður starsýnna
á það sístæða — það mannlega fremur
en það sögulega — í örlagasögu þeirra
ísfirsku Jóna: aðstöðu hins ofsótta þegar
sjálf ofsóknin gerir hann tortryggilegan,
tortryggni samfélagsins einangrar hann,
einangrunin tryllir hann svo að vörnin
fipast.
Hög smíði sögu
Sagan er sögð í þriðju persónu, mjög
mikið sviðsett, bæði í samtölum og lýs-
ingum, þ. á m. náttúrulýsingum til
stemningar, yfirlitsfrásögn í lágmarki,
en tengingum komið á framfæri í sam-
tölum, oft haglega. Sjónarhornið er
breytilegt, oft utan frá, en þess á milli
lagt til persóna, oftast Jóns yngra, stund-
um annarra, jafnvel hópa (t. d. safnaðar-
ins í kirkju), en vandlega forðast að nota
sjónarhorn sr. Jóns. Aðallega er notuð
skynjun þeirra sem sjónarhornið fylgir
hverju sinni, stundum líka veittur að-
gangur að hugrenningum þeirra. Oft er
sparað að sýna í hug fólki með því að
ráða í svip þess, og jafnvel farið með þá
aðferð út í öfgar (12: „Augnaráð fólks-
ins lýsir felmtri og kvíða. Einhverju óút-
skýranlegu óöryggi sem brýst fram þrátt
fyrir þögn og hreyfingarleysi . . .“). I
samtölum eru tilsvör yfirleitt liðleg,
nema þar sem þau eru tekin úr heim-
ildum og á fyrntu máli. Yfirleitt er mál-
beitingin vönduð. Kannski má efast um
smáatriði: Er hár „gullslegið" þótt á það
slái gullslit („gullkrúsað" í heimildinni)?
Er maður fölur „líkt og litaraftið hafi
strokist af“ eða er fölvi litaraft út af fyrir
sig? Er hægt að „hleypa á stökki" (frem-
ur en t. d. blunda í svefni)? Er „gneypt-
ur“ nútímamynd af gneypur eða afbök-
um (jafnvel prentvilla)? Eða er annar
bóndi á sama bæ „nágranni" manns
fremur en sambýlismaður? Allt þetta
getur a. m. k. gengið, og ekkert af því
færi maður að grufla út í nema í annars
þaulfáguðum texta.
Þótt hér hafi verið hnýtt í eitt og
annað, er söguefnið í heildina haglega
unnið. Sagan er stutt og einföld og í
mörgu nýtin á aðalheimild sína, efnis-
viðbætur á hinu handhæga sviði ástar-
innar (og gera söguna óneitanlega greið-
449