Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 70

Tímarit Máls og menningar
sprottin væru úr nútímanum og tækist að túlka hann. Natúralisminn, sem
vaxinn var úr realismanum, þótti módern, en það þóttu einnig ýmis önnur
verk sem virtust í andstöðu jafnt við realisma og natúralisma.2 Þegar kemur
fram yfir aldamót taka menn að sjá skýrari línur í þróuninni og ljósari merki
andstæðra skáldskaparhneigða. Eitt þeirra verka sem urðu til að skerpa
andstæðurnar var raunar bók um myndlist, Abstraktion ttnd Einfiihlung
eftir Wilhelm Worringer, sem kom fyrst út 1908. Hún fjallar um andstæð
tímabil natúralískra og óhlutbundnari forma í útmálun veruleikans sem
finna má í sögu myndlistar. Þau fyrri hvetja til innlifunar áhorfandans, en
hin síðari firra sig slíkri listnautn og leggja um leið áherslu á sjálfa miðlunina
með afstrakt formum sínum. Löngu seinna styðst Joseph Frank við kenn-
ingar Worringers í merkilegri ritgerð, „Spatial Form in Modern Literat-
ure“,3 þar sem hann reynir að sýna fram á hvernig ýmir nútímahöfundar
þvingi upp á tungumálið rúmlægum eiginleikum myndlistar, sem brjóti
gegn eðlislægri framvindu þess í tíma. Lesandi fær ekki að ferðast óáreittur
sína vanabundnu leið frá upphafi skáldverks til enda, heldur verður hann að
skoða það sem heildstæðan vef ef hann ætlar að fá botn í það. Einstakir
hlutar verka vísa þá ekki umsvifalaust til ytri veruleika sem þeir eiga
sameiginlega með lesanda, heldur fyrst til annarra hluta sama verks og þar
með aftur til sjálfra sín. Þetta leiðir að sjálfsögðu til stóraukinnar meðvit-
undar verksins og máleiginda þess.
Lesandi fær því ekki að stökkva svo auðveldlega úr skáldverkinu og út í
heiminn, þ. e. þann veruleika sem verkið skírskotar til, heldur verður hann
að íhuga sjálfa skírskotunina, miðlun veruleikans. Fyrstir til að setja fram
fræðilegar kenningar um slíka möguleika tungumálsins voru rússnesku
formalistarnir, Shklovsky, Eichenbaum, Tynjanov, Jakobson og fleiri, sem
starfræktu tvo fræðihópa í Rússlandi á öðrum og þriðja áratug aldarinnar.
Þeir settu fram kenningar um málbeitingu bókmennta sem hafa haft gagnger
áhrif á nútímaaðferðir í bókmenntafræði. Eitt grundvallaratriðið í kenning-
um þeirra var hugmyndin um framandgervinguf hlutverk málsins í bók-
menntum væri að birta í nýju ljósi, framandgera veruleikann sem við værum
sífellt að binda á klafa vana og sjálfvirkni. Hugmyndin um að bókmenntir
eigi að veita okkur nýja, „hreinsaða" sýn á veruleikann var ekki ný af
nálinni, en hér tengist hún kerfisbundnum hugmyndum um uppreisn
bókmennta gegn hefðbundinni málnotkun. Af sjálfu leiðir þá að formalist-
arnir voru hallir undir róttæka nýsköpun í bókmenntum, enda áttu þeir
mikið saman að sælda við fútúristana, sem höfnuðu bókmenntahefðinni af
miklu kappi. Og stundum virðast kenningar formalismans eins og
sérsmíðaðar til að lýsa módernismanum og atferli hans.
Kenningar formalistanna leiddu þá út í nokkrar ógöngur. Það sem þeir
420