Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Síða 110

Tímarit Máls og menningar
Fyrri þætti spurningarinnar má ef-
laust svara þannig að „Djöflaeyjan“ sé
skáldskapur sem settur sé í sögulegt
samhengi og þannig unninn að hann
standist fyllilega sem „raunsæileg skáld-
saga“. Gömul kona hafði þau orð við
mig um þessa sögu að hún væri einhver
„sannasta“ eða „réttasta“ saga sem hún
hefði lengi lesið. Eg held ég hafi skilið
hana rétt á þann veg að hún ætti ekki
endilega við sögulegt eða historískt gildi
frásagna og persónulýsinga (hún var
reyndar gagnkunnug braggahverfi í
Vesturbænum) heldur ætti hún fremur
við að sagan væri „sönn“ í þá veru að
það sem þar segði gœti verið satt. Allt
um þetta hygg ég ómaksins vert að velta
fyrir sér síðari hluta spurningarinnar:
Hvað um táknin?
Inngangur „Djöflaeyjunnar", sá kafl-
inn sem ber heitið „Ljós í myrkrinu“, er
að mínu viti nokkur lykill í þessu efni.
Frásögn hefst þar í miðjum klíðum á
fyrstu jólunum í Gamla húsinu (þ.e.a.s.
um miðbik sögutímans skv. tímatali hér
að framan). Stríðinu er lokið og fjöl-
skyldan hefur komist í ofurlitlar álnir.
Um það er hún þá hliðstæða þjóðarinn-
ar. Gefið er í skyn að saga fjölskyldunn-
ar hafi verið almenn saga:
. . . Fram til þessa höfðu jólin verið í
það mesta kerti og spil og auka súr-
biti með kvöldskattinum einhvers-
staðar í moldarkofa eða saggafullu
greni; þannig hafði það verið svo
lengi sem munað var, öld eftir öld í
meira en þúsund ár, frá því fyrsti
landnámsmaðurinn hraktist af leið
og brotlenti á þessari eyju. Sjálf ætt-
móðirin í húsinu, hún Karolína spá-
kona, gat þakkað klækjabrögðum
sínum og prútti við máttarvöld af
ýmsum gráðum veraldleikans að hún
hafði aldrei orðið úti, eða hungur-
dauða að bráð, einhvern þann heim-
skautavetur sem drottinn gaf þessu
landi . . . (Bls. 7).
Væntanlega er þessi kafli nóg til að taka
af öll tvímæli. Ættmóðirin Karolína er
ekki aðeins persóna í sögu, hún er tákn
„móðurinnar" á öllum öldum. Fellur
það ágæta vel að því sem áður var sagt
um þá persónu. En áframhaldið styður
túlkunina ótvírætt:
Allir voru í fínum fötum. A jóla-
borðinu var bandarískur kalkúni og í
stofunni fegursta gervijólatré lands-
ins, ... I augum Tomma var æðsta
stig okkar jarðnesku tilveru að geta
setið í eigin húsi við hátíðar, spari-
klæddur með vindil. Þannig lifðu
höfðingjar og það var Tommi ekki
og myndi aldrei verða, að því er hann
hélt. En þetta kvöld sat gamli kapp-
inn klæddur nýjum brúnteinóttum
ráðherrafötum í hægindastól í stof-
unni og opnaði pakka frá Gógó
stjúpdóttur sinni; í pakkanum var
heill kassi af stórum svörtum
vindlum. . . (Bls. 8—9).
Hér virðist a.m.k. flest ganga upp:
Fjölskyldan í eigin húsi = þjóðin í sjálf-
stæðu ríki; kræsingarnar gjafir (eða
smyglvarningur) frá Bandaríkja-
mönnum (Gógó er gift Kana). Við les-
andanum blasir hin nýríka íslenska þjóð
á bak stríði. Líkingin heldur áfram þegar
tekið er til við að lýsa neyslu fjölskyld-
unnar: Tommi reykir þangað til hann
liggur fársjúkur, Dollí leggst veik, hefur
fengið „hægðateppu af spenningi“ — og
sjálf Karolína hengir jólaskrautið utan á
sig og finnst hún verða kona með kon-
460