Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 86

Tímarit Máls og menningar
iðulega komi bakslag í þessa viðleitni. Bókmenntasöguleg staða módernism-
ans er dálítið sérkennileg, því þótt ýmsir áhrifamestu höfundar aldarinnar
teljist módernistar, hefur módernisminn sjaldan notið almannahylli; hann
hefur ekki orðið að viðtekinni hefð í þeim skilningi. Jafnframt hefur
hefðbundnari skáldskapur notið vaxtarskilyrða áfram. Mér þótti lengi sem
íslenska nýraunsæið væri tímaskekkja á eftir hollri formröskun módernism-
ans. En þegar betur er að gáð morar öldin í slíkum „tímaskekkjum". Sífellt
hafa verið að koma fram höfundar, sem treysta því að þeir geti haft frjótt
samneyti við lesendur sína þótt það fari eftir hefðbundnum leiðum. Og ef-
laust eru gagnrýnendur stundum of vantrúa á að slíkir höfundar geti birt les-
endum sínum veruleikann í nýju ljósi.
Þær stefnur sem ég hef kennt við „hefð“ í þessari ritgerð eru að sjálfsögðu
ekki stirðnuð fyrirbæri. Yfirleitt þróast hefðbundinn skáldskapur með
breyttum tímum, samfara málþróun samfélagsins og togstreitunni innan
bókmennta. Hefðin ferðast með tímanum og er oft umdeilanlegt hvað hún
skilur eftir sem úrelt form. I prósagerð hafa ýmsir nútímahöfundar sem
kallast mega realistar, t. d. Böll, Graham Greene, Iris Murdoch og Saul
Bellow, orðið fyrir beinum og óbeinum áhrifum frá höfundum sem róttæk-
ari hafa verið í nýbreytni. Jafnframt eru það kannski höfundar sem þessir er
veita okkur nauðsynlega undirstöðu til að fylgja hinum róttækari eftir í
formgerðarandófinu. Óneitanlega er það kaldhæðnislegt ef hinn uppreisnar-
gjarni módernismi getur ekki lifað án forvera síns, en ég tel að þessar
aðstæður hafi þó einmitt aukið fjölbreytnina í bókmenntum aldarinnar.
Ljóst er að ýmsir höfundar eftirstríðsáranna skrifa í meðvituðu framhaldi
af fyrstu kynslóðum módernismans, höfundar eins og Beckett, Pinter,
Pynchon, Nabokov, Durrell, Frisch og Grass. Þetta gildir og almennt um
þær hræringar sem stundum eru kenndar við póstmódernisma, en það
óljósa hugtak er notað um ýmsa bókmenntastrauma síðustu áratuga, m. a.
„konkret“ ljóð, absúrdismann, frönsku nýsöguna og ýmis konar vísvitaðar
sögur (sem hafa ýtt enn frekar undir hin meðvituðu skáldskapareinkenni
módernismans).
En samt vandast mjög öll höfundaflokkun á þessu tímabili, sérdeilis þegar
höfundar líta um öxl, gera sér grein fyrir títtnefndri tvíhyggju, sjá að hún er
jafnvel að verða að hefð í sjálfri sér og reyna því að leika á hana, oft með því
að vera bæði-og frekar en annaðhvort-eða. Ef til vill er óraunsætt að tala
um módernisma og realisma sem bókmenntastefnur eftir aðra heimsstyrj-
öld, og réttara að fjalla um tvenns konar rithátt eða miðlunarleiðir sem geta
jafnvel búið í einu og sama verkinu (að sjálfsögðu má einnig finna slíka sam-
búð í eldri verkum, og er Thomas Mann e. t. v. eitt besta dæmið um hana, ef
við leyfum okkur að lesa hann svolítið öðruvísi en Lukács gerði). Síðustu
436