Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 102

Tímarit Máls og menningar
nefna organistann í Atómstöðinni
(1948), afa í Brekkukotsannál (1957),
Ibsen Ljósdal í Prjónastofunni Sólin
(1962) og séra Jón Prímus í Kristnihaldi
undir Jökli (1968). Auk þess er vægast
sagt vafasamt, hvort eigi að telja þessa
menn „veika“ eða „kvenlega". Eru þeir
ekki þvert á móti eftirtakanlega seigir
karlar, óhagganlegir í lífsskoðun sinni?
A hinn bóginn er hinn herskái stíll
Alþýðubókarinnar að áliti AS rang-
hverfan á minnimáttarkennd skáldsins
sem listamanns, „ófullkomins einstak-
lings í framleiðslunni". Þar kemur hann
ekki fram sem „nemandi" heldur sem
hinn karlmannlegi „lærifaðir og frjóvg-
andi“ (97). AS vill sem sé gefa andstæðu
þcirri, sem hér er um að ræða, greinilega
kynferðislega merkingu. En ætli hann
hafi þá ekki leitað langt yfir skammt.
Hann tekur alls ekki tillit til þess að stíll
sá sem höfundurinn beitir í þessu ádeilu-
riti er vísvitandi formregla hjá honum.
Laxness hefur séð hinn ófyrirleitna rit-
hátt Strindbergs sem fyrirmynd — Al-
þýðubókin er sem sagt „en ren strind-
bergiade"! Djúpsálarfræðilegri skýringu
á stíl þessa rits virðist ofaukið.
Þrátt fyrir allt er engan veginn útilok-
að, að það sé sannleikskorn í því sem
höf. segir um veika stéttarstöðu, minni-
máttarkennd skáldsins, karllegt-kven-
legt o.s.frv. En það vantar markvissa
röksemdafærslu, sem hefði getað stutt,
ef ekki sannað, tilgátur hans. Einsog er
hefur hann sett þær fram sem nokkurs
konar kenningar, án þess að ræða ræki-
lega einstaka þætti í sambandi við texta
Halldórs.
AS hefur með réttu litið á Aljrýðubók-
ina sem aðalheimild um þróun skálds-
ins. Samt sem áður finnst mér mikilvæg
atriði hennar hafa orðið útundan, atriði
sem gera hana að mjög sérstæðu og jafn-
vel þversagnarkenndu sósíalísku riti.
Það má nefna hina næstum því trúarlegu
þjóðerniskennd; enginn íslenskur „þjóð-
ernissinni“ hefur að mínu viti gengið
lengra í þá átt en Laxness í Alþýðubók-
inni. Handan við herskáa skynsemistrú
hans í öllum þjóðfélagsmálum leynist
persónuleg dulhyggja tengd íslenskri
náttúru. Stundum, er hann lítur til ís-
lenskra fjalla að vori til, ekki síst eftir
langa dvöl í erlendum stórborgum,
finnst honum „sem standi ég nú and-
spænis hinni hinstu opinberun sálar
rninnar" (133). Þótt hann vísi á bug öll-
um rökræðum um hinstu rök tilverunn-
ar sem ófrjóum leik að orðum, öllu tali
um allt sem er fyrir utan þekkingarsvið
okkar, þá gerir hann í eigin nafni þessa
játningu: „En —, ef trúin skyldi nú
reynast andlægur og afstöðubundinn
hæfileiki, en ekki hlutlægur og óbrigðull
sannleiki, þá leyfi ég mér að mæla með
sjálfum mér sem hinum heitasta trú-
manni.“ (366).
Það hlýtur einnig að vera mjög svo
sjaldgæft, í sósíalískri stefnuyfirlýsingu,
að finna heimildarriti taóismans, Bók-
inni um Veginn, lýst sem „hinni merki-
legustu bók, sem nokkru sinni hefur
verið rituð í heiminum“ (35). Og strax á
fyrstu blaðsíðu er talað um aldraða
móðurömmu skáldsins og „gott hjarta-
lag“ hennar, sem „lýsti sér í gamansemi,
elju, afskiftaleysi af trúmálum, jafnaðar-
geði í sorgum, kurteisi við bágstadda,
hugulsemi við ferðamenn, óbeit á leik-
araskap, góðsemi við skepnur“. En þetta
eru einfaldir mannlegir eiginleikar,
grundvallarhugsjón handan við alla
heimspeki og allar rökstuddar „skoð-
anir“.
Um þetta er lítið sem ekkert að lesa í
ritgerð AS, og þar með missir maður
hinnar díalektísku spennu í bókinni,
452