Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 83

Baráttan um raunsaid
Skírskotun
Við samanburð módernisma og realisma í prósagerð sýnist mér mega
fullyrða að málbeiting realismans sé í nánari tengslum við boðskiptahefð
málsins á flestum öðrum menningarsviðum; í skólakerfinu, fjölmiðlum og í
ýmiskonar upplýsinga-; fræðslu- og skemmtiefni. Textanum er yfirleitt
ætlað að vera gagnsær, sjálfsagður, „saklaus“; hann á ekki að vekja allt of
mikla athygli á sjálfum sér. Að vísu eykst meðvitund slíkra texta mjög ef
höfundur er einkar frumlegur í meðferð málsins; verk Halldórs Laxness eru
góð dæmi um hvernig texti kallar á aukna athygli lesenda. I realískum
verkum er textanum hins vegar yfirleitt treyst til þess að skírskota „beint“
til veruleikans og fjalla efnislega um hann.
I samræmi við þetta er stundum rætt um „veruleikalíkingu" realískra
texta. Veruleikalíking er að vísu svolítið sleipt hugtak.23 Flestum lesendum
sem í fyrsta sinn glugga í skáldsögur Thors Vilhjálmssonar mun sennilega
þykja veruleikinn í þeim afar undarlegur og alls ekki í líkingu við það sem
þeir eiga að venjast. Lesandi sem leggur á sig að kynnast vitundinni að baki
verkanna tekur þó að búa sér til e. k. „veruleikalíkingu“ sem veitir honum
aðgang að þeim; hann freistar að brúa bilið milli veruleikamyndar sinnar og
þess veruleika sem verkið bregður upp. En þegar talað er um veruleikalík-
ingu sem einkenni á verki er oftast átt við að það uppfylli væntingar lesenda
um yfirbragð veruleikans. I realískum sögum er veruleikalíkingin bundin
hefð sem ríkir í slíkri sagnagerð, en sem einnig er stöðugt nærð af fyrr-
greindum boðskiptahefðum samfélagsins. Höfundar og lesendur eiga sér
e. k. óskráðan samning um hvað sé sönn skírskotun til veruleikans.
Módernisminn neitar iðulega að þægjast væntingum lesenda og leitast við
að rifta samningnum. Skírskotunin er flækt, en jafnframt er oft reynt að
hrista af henni viðtekin gildi sem lesendur eru sér e. t. v. ómeðvitaðir um. Þá
kemur og í ljós að skírskotun getur aldrei verið bein speglun veruleikans, þó
svo við höfum það oft á tilfinningunni við lestur þeirra verka sem kennd eru
við realisma. Skírskotun felur ætíð í sér miðlun veruleikans, og þessi miðlun
tengist öllum þeim fjölmörgu siðvenjum og gildum sem þátt eiga í mótun
textans. Með því að gera miðlunina að meðvituðum þætti verksins eru
módernistar oft að reyna að ná fastari tökum á henni og þeirri heimsmynd
sem um hana fer. Ymsir fræðimenn leggja gríðarlega áherslu á tengsl forms
og samfélagstúlkunar í skáldverkum. Adorno, sem var mikill aðdáandi
módernismans, segir t. d.; „I félagslegu tilliti einkennast listaverk af því
hvaða inntak er tjáð með formlegum þáttum þeirra."24 Sovéski táknfræðing-
urinn Lotman telur að þegar rithöfundur velur verki sínu málformgerð velji
hann í leiðinni heimsmynd verksins.25
433