Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 97

fjórða áratugsins. Að mínu áliti hefði
verið ákjósanlegra að láta þær bíða þang-
að til sérstakar forsendur Sjálfstæds fólks
koma til greina, löngu síðar í ritgerðinni.
Þá hefði líka orðið hægt að forðast
óþarfa endurtekningar.
Mikilvægur kafli í bók þar sem titillinn
nefnir „fagurfræðilegan bakgrunn" er sá
þriðji, „Islándsk litteraturteori under
mellankrigstiden" (27—80), enda tekur
hann yfir nálega helming aðaltextans. I
mínum augum er hann þungamiðja rit-
gerðarinnar.
I fyrsta lagi langar mig að staldra dá-
lítið við greinargerð ÁS þar fyrir hug-
myndaheimi eldri kynslóðarinnar,
manna einsog Guðmundar Finnboga-
sonar (f. 1873) og Sigurðar Nordals (f.
1886), en þeir voru báðir í fremstu röð
íslenskra menningarfrömuða síns tíma.
Höf. notar hugtakið fagurfræði í mjög
víðtækri merkingu, t.d. fjallar hann um
þennan hóp rithöfunda undir fyrirsögn-
um sem „Nationalismen" (36 — 41) og
„Den nya romantiken" (41—46).
Eitt eftirlætisorð AS til að einkenna
hugmyndafræði þessara manna er lífs-
heimspeki („livsfilosofi"; þý. „Lebens-
philosophie“). Guðmundur Finnboga-
son er sagður vera „eins mikið undir
áhrifum frá reynslusönnunarstefnunni
(,,empirismen“) og frá lífsheimspekinni"
(27), en Sigurður Nordal er „undir áhrif-
um frá þýskum hugvísindum („Geistes-
geschicte") og lífsheimspekinni" (37).
Jafnvel Laxness kvað vera í snertingu við
speki þessa í vissum greinum sínum í
tímaritinu Rauðir pennar árið 1935 (80)
— þó án þess að dæmi séu tekin. I þessu
tilviki einsog reyndar mörgum öðrum
verðum við að láta okkur nægja fullyrð-
ingu án skilríkja eða rökræðu.
Það hefði vel mátt sleppa talinu um
Umsagnir um bækur
livsfilosofi, ekki síst þar sem höf. sýnir
aldrei fram á, að því ég best veit, að þetta
hugtak eða þetta fræðiorð hafi verið not-
að í íslenskri umræðu frá þessum tíma.
Orðið lífsheimspeki virðist yfirleitt ekki
vera skráð í neinum íslenskum orðabók-
um. Að vísu segir AS í neðanmálsgrein,
að með lífsheimspeki eigi hér ekki að
skilja „lífsskoðun almennt, heldur þá
„heimspeki lífsins" sem var að finna um
aldamótin" fyrst og fremst hjá Frakkan-
um Bergson og Þjóðverjanum Dilthey,
og þó ekki í alveg sömu merkingu.
„Lífsheimspekin einkennist af vilja-
heimspeki, algyðistrú og afneitun rök-
hyggjunnar,“ ennfremur sannfæring-
unni um að innsæi sé mikilvægt þekk-
ingartæki (138). Þetta er óaðfinnanleg
lýsing, svo langt sem hún nær. En „hug-
myndafræði hinna íslensku lífs-
heimspekinga" (126) er samt sem áður
óþægilega gróft tæki, þegar það er notað
án frekari skilgreiningar, einsog oft er
tilfellið hjá ÁS.
Höf. beitir einnig afmarkaðri og ótví-
ræðari hugtökum einsog þjóðernis-
stefnu og snillingadýrkun („genidyrk-
an“). En á mjög einkennilegan hátt teng-
ir hann þau þá ósjaldan fasisma og nas-
isma, eða því sem hann nefnir svo. Þann-
ig heldur hann því fram að sum einkenni
á hugsun Sigurðar Nordals gætu verið
„hlutar af jarðveginum sem fasisminn
þreifst best í, ef það mætti þá ekki blátt
áfram kalla þetta fasíska hugmynda-
fræði.“ Einn þátturinn í þessu kerfi er
t.d. „trúin á óskiljanleika veruleikans í
grundvallaratriðum (dulhyggja)“ (42).
Einnig virðist sérhver aðdáun á náttúr-
unni og sveitinni vera smituð fasisma!
Þessi endursögn mín er alls enginn út-
úrsnúningur eða skopstæling á texta ÁS,
þótt það gæti litið svo út, heldur er þetta
rammasta alvara höfundar og oft ítrekuð
447