Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 72

Tímarit Máls og menningar
Módernisminn vaknar hins vegar til lífs sem andborgaraleg stefna, sum-
part með nesti frá rómantísku stefnunni í farangrinum, og býður ríkjandi
boðskiptaleiðum birginn með því að láta hinn borgaralega veruleika (ekki
síst eins og hann birtist í öðrum textum) gangast undir róttæka framand-
gervingu. Enda hafa góðborgarar Vesturlanda oft lítt viljað kannast við
veruleika sinn í verkum módernista og telja hann verulega afskræmdan.
Augljóst er að frá vissu sjónarmiði er framandgerving einmitt afskræming,
enda þarf oft að afskræma vanabundinn veruleika til að hægt sé að bera
kennsl á hann. Hér verður jafnframt ljóst hversu mikilvægt hugtakið
„raunsæi“ er, og hversu slæmt er að það skuli almennt vera notað um verk
sem draga dám af raunsæisstefnu 19. aldar. Með framandgervingu sinni eru
módernistar yfirleitt að reyna að sjá það sem er í rann, jafnvel þótt það sé
afstæður sannleikur sem býr í huga einstaklings en ekki ótvíræð vitneskja
um sammannlegan hlutveruleika. Módernistar virðast iðulega sjá raunveru-
leika nútímans öðruvísi en svokallaðir raunsæishöfundar, og má því segja að
með formgerðarbyltingu módernismans hefjist barátta um raunsæið.
Deilan um expressjónismann
Rússneski formalisminn var ásamt fúturismanum kveðinn niður undir lok
þriðja áratugarins af stjórnvöldum sem aðhylltust „sósíalrealisma" eins og
hann hefur verið nefndur, hefðbundið raunsæi sem ráðamenn jafnt sem
höfundar reyndu að tilreiða á viðeigandi hátt til að þjóna hinum nýja
veruleika byltingarinnar. „Formalismi“ varð almennt skammaryrði um
höfunda og fræðimenn sem þóttu standa hinni opinberu stefnu fyrir þrifum,
og allt var þetta rækilega málað í svörtu og hvítu. En skömmu eftir að búið
var að skilgreina þennan flokkslæga realisma og setja hann á stall (á fyrsta
allsherjarþingi Sovéthöfunda 1934), komu Sovétríkin raunar við sögu í
annars konar en þó samsvarandi togstreitu módernisma og realisma.
I Moskvu kom á fjórða áratugnum út tímaritið Das Wort, sem var
málgagn þýskra rithöfunda og menntamanna er útlægir voru frá Þýskalandi
Hitlers. Arið 1937 hefst í tímaritinu mikil deila um þýska expressjónismann
og er þetta að mörgu leyti ein merkilegasta bókmenntadeila aldarinnar. Hún
er oft nefnd Brecht-Luckács deilan, en slíkt er á misskilningi byggt, því
Brecht tók ekki þátt í henni. Hann skrifaði hins vegar í tilefni deilunnar
greinar og ritgerðabrot sem birtust ekki fyrr en 1967, ellefu árum eftir dauða
hans, og vöktu þá mikla athygli. Deilan í Das Wort snerist um bók-
menntaviðhorf sósíalista, hlutverk raunsæis, nýsköpunarverk expressjón-
ismans og um bókmenntahefðina, en í víðara skilningi um menningararf-
leifð borgarastéttarinnar og afstöðu andborgaralegra afla til hennar. Há-
422