Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 87

Baráttan um raunsaið
áratugina hafa fræðimenn annað slagið haldið því fram að nú væri að eiga sér
stað samruni módernisma og hefðbundnari skáldskapar. Þó svo ég hafi ekki
trú á neinum einföldum sambreyskingi í þessum efnum, tel ég að þetta eigi
við nokkur rök að styðjast. Islensk ljóðagerð er gott dæmi; um og eftir
orrahríðina kringum atómskáldin taka sum fremstu ljóðskáld okkar að
stunda formlega málamiðlun hefðar og nýjunga.30 En allar slíkar „mæling-
ar“ eru mjög afstæðar. í skáldsögum Guðbergs Bergssonar má iðulega finna
mergjað sambýli módernisma og realisma, en samt hika fáir við að kalla
hann forgöngumann í módernisma, einkum vegna þeirrar andstæðu sem
verk hans mynda við hefðbundinn prósa.
A allra síðustu árum hafa verið skemmtilegar hræringar í íslenskri skáld-
sagnagerð og hefur verið stungið upp á að nú eigi sér stað í henni fyrrnefnd-
ur samruni módernisma og realisma. Engu vil ég um það spá að sinni, en
mig grunar að hefðbundið prósaraunsæi verði lífseigara en ýmsar eldri
skáldskaparhefðir, einkum vegna þess hvað skáldsagan er rækilega tengd við
félagslega umræðu og sköpun samfélagsmyndar. Ennfremur er oft bent á
að í fólki búi „epísk þörf“, e. k. innbyggð löngun til að lesa ótruflaðan
veruleika í „réttu“ orsakasamhengi. Raunar hefur komið í ljós að þegar
epíkin fer halloka á klassísku yfirráðasvæði sínu, þá leitar hún gjarnan fram
annars staðar og ruglar „kerfinu" fyrir þeim sem eru að flokka bókmenntir.
Bandarískir gagnrýnendur hafa t. d. smám saman verið að átta sig á því að
sumir athyglisverðustu höfundar þar í landi eru að skrifa vísindaskáldsögur
eða annars konar fantasíur. Ritháttur þeirra er oft með hefðbundnu móti,
þótt sögusviðið virðist allt annað en raunsæ mynd af samfélagi okkar tíma,
en það getur þó, ef betur er að gáð, verið „framandgert“ afbrigði af henni. —
Nú undanfarna áratugi hefur íslenska epíkin líklega hvergi leitað fram á eins
áberandi hátt og í ævisögum, og þar hafa komið fram nokkur athyglisverð
verk.
Hvað sem öllu þessu líður, þá held ég að á meðan epíkin er sterk í huga
okkar muni flest formgerðarnýbrigði í prósa gegna módernísku hlutverki,
framandgera heim verksins, grafa undan sakleysi verksins og heimsins.
Vibtökur og merking
En einskorðast slíkt hlutverk við skáldverkið sjálft? Er það ekki einmitt hlut-
skipti viðtakandans að svipta verkið sakleysinu?
Hér að framan hef ég leitast við að fjalla um togstreitu módernisma og
hefðbundins skáldskapar í bókmenntafræðilegu og sögulegu samhengi, og
þá fremur kosið að láta þessa tvíhyggju stundum birtast í ýktri mynd en að
leysa hana upp í einhvern gullin meðalveg. En nú í lokin langar mig þó á
437