Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 77

Baráttan um raunsaið
Hefð
Deilan um expressjónismann vekur margar spurningar um eðli nútímabók-
mennta. Skal fyrst vikið að umræðunni um hefðina, en henni svipar um
margt til íslensku atómskáldadeilunnar.13 I bæði skiptin geysast fram sjálf-
kjörnir forsvarsmenn hefðar — í öðru tilfellinu telst hefðin „það besta“ úr
borgaralegri Evrópumenningu, en í hinu rótgróin og þjóðleg menning
Islendinga. Ráðist er af offorsi á nýsköpun í bókmenntum, hún ásökuð um
formdýrkun, inntaksleysi, menningarspillingu og stórvarasama hugmynda-
fræði. En framverðir hefðarinnar velta í raun ósköp lítið fyrir sér hvert eðli
hefðarinnar sé; af þeim stendur fyrst og fremst strangur og vandlætingar-
samur siðferðisgustur, og „hefð“ virðist verða samheiti fyrir tiltekin menn-
ingarverðmæti (oft einstök verk eða höfunda) sem byltingarseggirnir séu að
láta fyrir róða. Þó að þeir síðarnefndu séu jafnframt ásakaðir um torræðni,
snýst umræðan að mjög litlu leyti um eðli og stöðu boðskipta, tjáningar og
túlkunar, en þetta ættu að vera meginþættir í allri umræðu um hefð í
skáldskap.
Sömu sögu er að segja um forsvarsmenn margra þeirra framúrstefnuhópa
sem blómstruðu á fyrstu tugum aldarinnar og voru þá í fararbroddi módern-
isma. Þeir töldu list sína rísa úr nútíð og vísa til framtíðar, en afneituðu
hefðinni, oft með krassandi orðalagi. Sumir þeirra töldu og að skáldsagan
væri úrelt form. í skáldsagnagerð átti sér samt stað mikil nýsköpun og fram
koma höfundar eins og Proust, Joyce, Kafka og Musil. Nýsköpunarhöf-
undar í skáldsagnagerð voru oftast öllu hæglátari í uppgjöri sínu við hefðina
en aðrir framúrstefnuhöfundar, en ég tel þó að afstaða Virginiu Woolf geti
talist dæmigerð fyrir þá og kannski fyrir módernismann í heild. Woolf
skrifaði þekktustu skáldsögur sínar á þriðja áratugnum og þá skrifaði hún
einnig kunna ritgerð þar sem hún ræðst harkalega á Arnold Bennett, H.G.
Wells og John Galsworthy (einkum hinn fyrstnefnda), en þessir höfundar
voru helstu erfingjar hinnar realísku ensku skáldsögu frá öldinni sem leið.
Gegn þeim teflir hún yngri höfundum eins og Joyce og D.H. Lawrence (og
óbeint sjálfri sér). Hún tekur fyrir þá staðhæfingu Bennetts að fyrsta skylda
höfundar sé að skapa sannfærandi persónur, þær verði að vera raunveru-
legar. „En ég spyr sjálfa mig,“ segir Woolf, „hvað er raunveruleikinn? Og
hverjir eru dómarar raunveruleikans?“14 Hún telur að veruleiki sá sem
þessir realísku höfundar skapi í persónum sínum liggi fyrst og fremst í
lýsingum á þeim og umhverfi þeirra, en hins vegar þurfi höfundar nú,
fremur en nokkru sinni fyrr, að kafa dýpra í persónur sínar því maðurinn sé
að lifa nýja tíma, eða eins og hún segir í frægri setningu, „in or about
December, 1910, human character changed." (320)15 Til að fást við hina
427