Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 81

Baráttan um raunsaið
Mann á Gottfried Benn). Fredric Jameson reynir á svipaðan hátt að sýna
fram á tengsl módernisma og fasisma í bók sinni Fables of Aggression sem
fjallar um Wyndham Lewis.21 Jameson virðist í þessari bók vera undir
sterkum áhrifum frá Lukács, og það sama gildir um ýmsa minni spámenn
sem haldið hafa fram svipuðum skoðunum.
Algengt er að þegar reynt er að sýna fram á tengsl af þessu tagi sé hamrað
á formdýrkun módernismans, þó svo ýmsir gagnrýnendur (og jafnvel þeir
sömu) ráðist jafnframt á hann fyrir formleysi og anarkisma í skáldskap.
Þannig sáu t. d. nasistarnir expressjónismann og dæmdu hann „úrkynjaða
list“ árið 1937. Mikið veltur því á hvernig menn nálgast módernismann.
Auk þess ætti að liggja í augum uppi að formeinkenni nokkurra höfunda
segja í sjálfum sér ekki mikið um hugmyndafræði jafn víðtækrar „stefnu“.
Raunar væri líklega hægt að tína til miklu fleiri módernista sem hneigst hafa
til vinstri í pólitík, og setja fram sannfærandi kenningu um tengsl módern-
isma og sósíalisma. Það er óneitanlega athyglisvert að módernistarnir stóðu,
a. m. k. framan af öldinni, ýmist á vinstri vængnum í pólitík eða þá langt til
hægri, Þeir voru almennt andborgaralega sinnaðir og þetta réttlætir að hluta
þá dirfsku mína að fjalla um módernismann á jafn almennan hátt og gert er í
þessari grein.
Módernismi og andóf
Matei Calinescu segir í athyglisverðri bók um módernismann að fyrsta
ákveðna skefið í þróun hans sé stigið þegar nýstefna í bókmenntum klofni
frá félagslegri nýstefnu um miðja síðustu öld.22 Ymsir höfundar fái mestu
óbeit á lífsgildum og verðmætamati sem og ríkjandi samskiptamynstri
kapítalismans og borgarastéttarinnar, en í stað þess að snúa sér til náttúr-
unnar eins og rómantísku skáldin í svipaðri aðstöðu, takist þessir frum-
módernistar á við umhverfi sitt; Baudelaire yrki t. d. um hinn „töfrandi“
ljótleika borgarinnar. Á sama tíma halda þeir samt fram sjálfstæði listarinnar
— „l’art pour l’art“ — og telja bæði Calinescu og Habermas að þetta hafi
verið þáttur í andófinu og í raun mikil félagsleg ögrun (en sem kunnugt er
hefur þessi sjálfstæðisyfirlýsing verið túlkuð á annan hátt á síðari tímum).
„Gagnsleysi“ listarinnar var veifað framan í samfélag sem mænir á hagnýt-
ingu í öllum efnum.
Þegar kemur fram á okkar öld finna skáldin sig æ firrtari þeirri borg-
aramenningu sem þau eiga að leggja til list sína, og í æ ríkara mæli neita
módernistarnir að lúta ráðandi boðskiptahefðum. Nefna má að Lukács
deildi á módernista fyrir að afneita hefðbundinni túlkun tímans; þar með
væru þeir að afneita sögunni en framvinda hennar sé frumforsenda allra
431