Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Page 116

Tímarit Máls og menningar
brigði við stefið um Gretti. Þóroddur er
þó ekki einasta afbragð annarra manna
að styrkleik — líkt og Fjalla-Eyvindur er
hann slyngastur þjófa og smýgur ævin-
lega úr greipum valdsmanna. Hann er
sterkur sem naut og háll sem áll.
Þessar tvær hetjur þjóðsagnanna leiðir
Þórarinn saman svo úr verður enn eitt
parið í bókmenntunum þar sem annar
þjónar hinum og lærir af honum —
galdrameistarinn og lærisveinninn. And-
stæður þeirra gætu vart skarpari verið
þegar þeir hittast: annar agnarlítill og
stórlega bæklaður, skáld og sveimhugi,
ríkur en gerir ekkert við peningana —
hinn risastór og nautsterkur púlshestur,
ólæs og jarðbundinn, fátækur og
dreymir um peninga. Báðir eygja þeir
frelsi í Sjálfum Pálma Purkólín: skáldið
fengi styrk í kroppinn, frelsi fóta og
handa, lífsdraumur hans um að hlaupa í
ljósri fjöru rættist — tröllið fengi gull til
að kaupa sig úr fjötrum húsgangsins.
Þeir keppa að sameiginlegu marki og
eftir því sem líður á bókina verða and-
stæður þeirra daufari — þeir eru að
renna saman í eitt, enda virðast þeir
ósigrandi. Þóroddur sem allir héldu að
væri bara heimskur þurs er farinn að lesa
á bækur og tala í orðskviðum og mynd
hans verður smátt og smátt mannlegri,
draumarnir fara að snúast um visku og
ást en ekki einungis auð og völd. Hann
er dyggur lærisveinn.
En þróunin er stöðvuð. Ævintýrið
sem ætlar að verða snýst upp í kómíska
tragedíu. Þóroddur er dyggur lærisveinn
— en það sem hefst upp úr menntun
hans er að hann galdrar á sig ást ógæfu-
legs skólastráks í misgripum fyrir prins-
essuna og þegar galdurinn hrífur loks á
hana fær hann ekki hálft konungsríkið
og því síður hana, heldur verður galdur
hans til að mola sundur drauma þeirra
Guðmundar. Ef Guðmundur hefði látið
það eiga sig að mennta piltinn hefði allt
fengið farsælli endi. Andstæðurnar
verða aldrei eining. Skáldið og sterki
maðurinn ná ekki saman nema um
stundarsakir — skáldið deyr frekar en að
ganga valdsmönnum á hönd og Þórodd-
ur lyftir sér upp úr sögunni og er á
braut.
Guðmundur hefur seilst of langt.
Hann hefur beitt þeim krafti sem hon-
um var gefinn til að reyna að hafa áhrif á
það sem mennirnir eiga ekki að fást um;
hann hefur storkað örlögum sínum.
Honum ber að halda sig á sínum stað,
þjóna skáldgyðjunni en ekki láta hana
þjóna sér: „Galdur er list hins mögulega.
Það verður að halda sig innan rammans
sem drottinn setur,“ er sá beiski lær-
dómur sem hann dregur af óförum
þeirra Þórodds (138). Og nú hefnast
honum gletturnar við biskupinn, það
blasir við honum veraldlegur ósigur í
kjölfar þess andlega og ekki um annað
að ræða en að deyja því hann vill ekki
selja sig.
Og lesi nú hver sitt út úr þessari sögu
um sambúð skálda og verkalýðs, hugs-
uðanna og þeirra sem eiga að hjálpa til
við að raungera hugsanirnar.
Stíll og efnistök
Sagan hefur að grind eina þjóðsöguna af
Guðmundi — þegar hann reyndi að særa
álfinn út úr steininum — öðrum sögum
um hann er skotið inn í, ýmist í rás
viðburða eða þá í frásögn Guðmundar
þegar hann segir Þóroddi frá ævi sinni.
Byggingin er því öll með næsta hefð-
bundnum hætti: sagan stefnir röklega og
nokkurn veginn án útúrdúra að einum
hápunkti og fjarar svo út. Hlutfall sam-
tala, hugrenninga persóna og innskota
alviturs sögumanns er í ströngu jafn-
466