Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 16

Tímarit Máls og menningar
sónurnar sýni af sér hetjuskap, þannig vakni hin tigna sorg sem er ánægja okkar
af tragedíunni.61 Hér er Racine ekki að gera lítið úr verkum sínum eða að líkja
tragedíunni við einhvers konar loddaraskap sem miði að því einu að koma áhorf-
endum í ákveðna stemningu, heldur sjáum við þvert á móti að hann lítur á áhrif-
in sem tragedían hefur á áhorfendur sem mikilvægasta þátt verksins. Hin tigna
sorg Racine er sambærileg við það sem Shelley kallaði skuggann af þeim unaði
sem fólginn er í þjáningunni. Báðir leitast þeir viðað skýraáhrifin sem eru veru-
leiki skáldverksins. Sorgin og þjáningin verða ekki aðgreind frá tragedíunni
sjálfri. Það nægir ekki að benda á það eitt að tragedían lýsi þjáningu, því ekki
eru öll verk tragískþar sem sagt er fráþjáningum, t.a.m. þjáist fólk oft í gaman-
leikjum, en þar er gert grín að þjáningum þeirra í stað þess að lýsa þeim sem
tragískum. Þó er heldur ekki nóg að segja að við njótum aðeins hins skáldlega í
tragedíunni, því við vitum að hún hefur á okkur annars konar áhrif en önnur
skáldverk og áhrifin eru um leið vísbending um veruleika verksins og inntak
þess.
Samkvæmt frægri skilgreiningu Aristótelesar er tragedían eftirlíking at-
burðakeðju sem vekur með áhorfendum vorkunn og skelfmgu og veitir þessum
tilfmningum útrás. 1 En Aristóteles segir jafnframt að þó vekja megi svokölluð
tragísk áhrif á ýmsa vegu, eigi aðeins sumar aðferðir við í samningu harmleikja.
Honum þykir t.d. verra að leiksýningin sjálf veki vorkunn og skelfingu með of-
notkun ytri búnaðar. Snjallara er, segir hann, og einkenni betri skálda, að
áhrifavaldurinn felist í efni leiksins, en ekki í leiknum sjálfum.
Harmleikirnir geta ekki verið um hvaða efni sem er. Eftirlíking sumra at-
burða vekur tragísk áhrif, annarra ekki. Aristóteles segir að harmleikurinn eigi
að sýna skelfilega og átakanlega atburði og hljótum við þá ekki að segja að hið
tragíska felist í atburðinum sjálfum? Að það sem gerir harmleikinn tragískan sé
ekki leiksýningin sjálf, ekki eftirlíkingin heldur það sem líkt er eftir? Hið trag-
íska felst ekki í því að einhver atburður vekur tragísk áhrif, þó áhrifin séu ein-
kennandi, heldur er það atburðurinn sjálfur sem er tragískur. Sagan af Hamlet
er ekki tragísk af því hún hefur á okkur tragísk áhrif, heldur hefur hún þessi
áhrif af því að það sem hún segir frá er tragískt.
Tragedían er í senn skáldleg og raunveruleg. í meðferð harmleikjaskáldsins
verður þjáningin tragísk af því hún lýtur þar reglu hins tragíska heims. Til að
skilja tragedíuna verðum við að skilja þessa reglu og öðlast þannig innsýn í þann
heim sem hún tileinkar sér. Nietzsche lagði tragedíuna að jöfnu við dissónant
eða ómstríða tónlist og sagði að unaðurinn sem við höfum af tragedíunni væri sá
sami og unaðurinn af slíkri tónlist.K) Þessa staðhæfmgu byggir Nietzsche á því
að tragedían lýtur ekki reglum sem ráða atburðarás annarra frásagna. Hún lýtur
ekki skynseminni og henni er allt það sem við köllum sanngirni óviðkomandi.
278