Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Qupperneq 114

Tímarit Máls og menningar
hefur ef til vill villt mönnum sýn. Annað er hin svokallaða „Ævi Snorra goða“
sem er síðari tíma titill, því að frásögnin hefst í miðju kafi. Hitt er staður sá í for-
mála Heimskringlu þar sem Snorri segir að Ari hafi ritað ævi Noregskonunga
eftir Þorgeiri afráðskolli. En þá hefur gleymst að taka tillit til þess að Snorri er
fyrst og fremst að styrkja tímatal sitt með því að vísa til höfundar (auctoritas).
Merkingin er sú að Þorgeir afráðskollur sé heimildin fyrir tímatalinu, ekki sú að
Ari hafi ritað alla Heimskringlu eftir Þorgeiri löngu áður en Snorri Sturluson
skrifaði formálann.
Nú má ljóst vera að það er allsendis óvíst hvort „konunga ævi“ hafi yfirleitt
staðið í „eldri gerð“. Þess vegna er engan veginn sjálfgefið mál að hún hafi verið
felld niður í yngri gerð.
Snorri minnist hvergi á áttartölu, aðeins konungaævi, og því er ósvarað
spurningunni um hvað „áttartala" merkir. Ekki skal leitað óyggjandi svara við
henni hér. En á það má benda, að átt merkir ekki bara ætt í nútímamerkingu.
Það merkir líka átt í nútímamerkingu. Og að fornu var talað um áttir himinsins,
það er að segja þau svæði sem sólin fór um hverjar þrjár stundir. Áttartala kynni
því einnig að hafa haldið einhverju af merkingunni „tímatal". Efþetta er rétt þá
er ljóst að það sem Ari gerði í seinni gerð var að breyta tímatalsgrundvelli bókar
sinnar. Ef til vill fólst það í því að hann jók við lögsögumanna ævi og bætti inn
konunga ævi, það er að segja, tengdi lögsögumannatal atburðum í verald-
arsögu. Jakob Benediktsson hefur sagt: „Eitt helsta afrek Ara var að skapa tíma-
talskerfi íslenskrar sögu.“ (ÍF I, xlii).
Það hlýtur að sæta undrum hversu erfiðlega mönnum gengur að kyngja því að
texti íslendingabókar sjálfrar sé allur varðveittur. Bókin hefst á orðunum:
„Incipit libellus Islandorum" og lýkur á orðunum: „Hér lýksk sjá bók“. Efnisyf-
irlitið tekur af allan vafa: „In hoc codice continentur capitula" segir þar, og síðan
eru tölusettir 9 kaflar í bókinni. Glósan um Hálfdan hvítbein Upplendinga kon-
ung, sem kemur á eftir formálanum er vafalaust spássíuglósa sem hefur verið
felld inn í textann, m.ö.o. innskot skrifaraeins og margir fræðimenn hafa haldið
fram. Sömu sögu er að segja um ættartölu landnámsmanna í öðrum kafla, enda
rýfur hún augljóslega samhengi frásagnarinnar. Að hún skuli vera nefnd í efnis-
yfirlitinu styður þetta einnig, því að efnisyfirlitið er úr lagi gengið einmitt þar
sem hennar er getið. Auk þess er hún skyld ættartölunni aftast í handritinu.
Ennfremur má geta þess að þegar Snorri vitnar í íslendingabók, í formála
Heimskringlu, segir hann: „frá íslands byggð og lagasetning", en nefnir ekki
landnámsmenn. Ástæðan fýrir því að ættartöluna er að finna á þessum stað í
handritinu kann að vera sú að minnst er á ættir Eyfirðinga þar sem talað er um
lagasetninguna og þar kynni ættartalan að hafa verið sett upphaflega sem spáss-
íuglósa.
Þetta vekur aftur upp þá spurningu hvort skipting efnisins sé rétt í flestum
376