Tímarit Máls og menningar - 01.02.1989, Qupperneq 17

Adrepur
Halla og heiðarbýlið. Kristnihald umdir jökli byggist greinilega á Ævisógu
Árna prófasts eftir Þórberg Þórðarson, og þannig mætti lengi telja. En útkoman
er sjálfstætt listaverk, sem lesendur njóta fyllilega án þess að þekkja verkin sem
þau byggjast á. Augljóst er, að jafnvel hið lakasta skáldverk hefur sama sjálf-
stæði til að bera. Það verður hinsvegar ekki sagt um bókmenntatúlkanir, þær
sem ég hefi séð. Þær beinast einfaldlega að því að varpa ljósi á umrætt bók-
menntaverk, eða þá á eitthvert menningarlegt samhengi útfrá bókmenntaverk-
inu, og þær verður því að meta eftir því hversu mjög þær efla vitranan skilning
lesenda á umræddu verki, einnig þegar fjallað er um tilfinningaáhrif þess. Bók-
menntaverk höfða hinsvegar alhliða til persónuleika lesenda með því að tengja í
eina heild margvísleg atriði, svo sem sögupersónur, mismunandi stíl, hljómfall,
myndrænar lýsingar, o.fl. Því er lestur góðs bókmenntaverks persónuleg
reynsla, en af því verður ekki ályktað að allar túlkanir verksins séu jafngildar.
Til lítils hefði þá höfundurinn vandað sitt verk. Sú túlkun kom eitt sinn fram á
Sjálfstæðu fólki, að það væri fyrst og fremst lofsöngur um eftirbreytniverðan
hetjuskap einyrkja. Er það ekki augljós fjarstæða?
Það er vissulega ánægjulegt að helstu tískukenningar franskrar bókmenntafræði
(og þótt víðar væri leitað) hafa borist íslenskum lesendum, heimfærðar á ís-
lenskar bókmenntir. Fjölbreytni er vitaskuld þakkarverð í bókmenntatúlkun
eins og á öðrum sviðum. En því miður er hún aðeins á heildina litið, hver túlk-
un er yfirleitt einhliða, svo vandséð er að tvær túlkanir einnar bókar geti verið
um sama verk, eins og vitur kona sagði um Gerplugreinarnar tvær í TMM (3.
hefti 88). En vissulega stangast þær greinar ekki á, heldur skoða söguna hver
frá sinni hlið, og er skemmtilegt að önnur tengir söguna við Marx, en hin við
Freud, einmitt þá tvo spekinga sem Halldór Laxness afneitaði síðar sem
ákafast. Hér verður að gera þann fyrirvara að þessar greinar eru fundarerindi
sem máttu ekki fara yfir takmarkaða lengd.
Dagný Kristjánsdóttir skrifar í inngangi sinnar Gerplugreinar íhugunarverð
orð um túlkun, m.a. að það hljóti að vera matsatriði hverju sinni hvaða túlkun-
araðferð henti skáldverki best. Það er hverju orði sannara, og ræðst ekki af
bókmenntaverkinu einu, heldur líka af áhugamálum greinandans, sú aðferð
sem er vekjandi fyrir einn, myndi hefta annan. Réttilega varar Dagný þó við
túlkun sem skoðar skáldverk eingöngu sem heimild um þetta áhugasvið, hvort
sem það er þjóðfélagsmynd, sálarástand, sögulegir atburðir eða annað. En það
sem boðað er með slagorðinu að „lýsa bókmenntum eins og þær eru“, er ein-
mitt þetta, að túlkunin verði að byrja á því að skoða bókmenntaverkið sem
sjálfstæða heild, og hlutverk einstakra þátta þess innan þeirrar heildar, áður en
farið er að tengja það einhverjum sviðum utan þess. Eg kannast ekki við þá
skoðun, að aðferð til að greina skáldverk sem heild sé sjálfsprottin eða „nátt-
úruleg“ á einhvern hátt. Slíkar aðferðir eru að sjálfsögðu mannaverk á hverjum
tíma, nú hefur um sinn mest borið á strúktúralisma.
7