Tímarit Máls og menningar - 01.02.1989, Blaðsíða 62

Tímarit Máls og menningar
það augljóst mál: réttlætið er tilbúningur okkar; það er hvergi sýnilegt í
sögunni, heldur handan sögunnar og varpar skugga á hana, sýnir hana sem
sögu ranglætis. Það er ekkert sem segir okkur að velja þetta gildi fremur en
annað. Og þetta er að vissu leyti rétt: sagan snýst ekki um réttlæti eða
ranglæti, heldur fólk, athafnir þess og verk sem má skoða og meta undir
mörgum öðrum sjónarhornum. Og vel má vera að réttlætið sé ekki annað
en uppspuni manna. Allavega er ljóst að tómhyggjan verður ekki hrakin
með því að lofsyngja réttlæti sem virðist naumast eða alls ekki af þessum
heimi. Kjarni málsins er annar. Tómhyggjan gefur okkur frelsi til að velja
þau gildi sem okkur sýnist, en hún losar okkur ekki undan valinu. Og hér
stendur hnífurinn í kúnni. Hvernig á þetta val sér stað, ef engar öruggar
viðmiðanir eru til? Hér á tómhyggjan ekkert svar og yfirgefur okkur á víg-
velli dauðra skoðana. Ekkert skiptir í sjálfu sér máli og val okkar virðist
hljóta að gerast ósjálfrátt og án þess að við getum fyrirfram lagt á ráðin um
það. Þetta er sannleikur tómhyggjunnar og hann er allrar athygli verður.
En þar með er ekki öll sagan sögð. Sannleiksorð tómhyggjunnar gefa
okkur nýjar forsendur til að nálgast söguna. Ef tómhyggjan hefur rétt fyrir
sér þá er sagan hlutskipti okkar, sagan í öllum sínum hverfulleik, með
blekkingum sínum og brengluðu gildismati. Hún er hlutskipti okkar í þeim
ákveðna skilningi að við höfum blátt áfram ekkert utan hennar að styðjast
við. An sögunnar værum við gersamlega í lausu lofti án allra tengsla, hefð-
um ekkert til að miða við. Eina leiðin, eini möguleikinn sem okkur gefst til
að átta okkur á sjálfum okkur, leita þess sem gæti gefið okkur eitthvað til
að taka mið af, er að segja söguna sem við tilheyrum, sem hefur valið okk-
ur og sem núna - eins og ævinlega núna - stillir okkur upp andspænis tóm-
hyggjunni. Tómhyggjan er ekki ný af nálinni, hún hefur frá öndverðu fylgt
manninum sem spyr um merkingu, tilgang, markmið. Saga mannkyns hef-
ur ævinlega verið saga þess hvernig mennirnir fálma út í tómið eftir merk-
ingu, tilgangi. Sagan er í þessum skilningi saga tómhyggjunnar, markleysis-
ins. Hún er saga þess hvernig mennirnir áforma og aðhafast, hvernig þeir
vefjast inn í veruleika sinna eigin verka og stofnana, hvernig þeir berjast um
í fjötrum eigin kerfa og náttúrunnar, hvernig þá dreymir og hvernig þeir
brjótast undan oki aðstæðna sinna, vilja skapa nýja veröld fulla af verð-
mætum, brestur þrek eða þor andspænis yfirþyrmandi verkefnum, rísa aft-
ur upp og berjast í nafni réttlætis, frelsis eða annarra hugsjóna.
Sagan, þessi saga, er hlutskipti okkar. Allt sem við segjum, ætlum og ger-
um er hluti af leikfléttum hennar. Einnig þessar hugleiðingar okkar um
markmið og markleysi. Við höfum vissulega ekki fast land undir fótum,
heldur óviss gildi og ólgandi atburðarásir, sem við kunnum aldrei fyllilega
skil á, heldur verðum sífellt að rekja í sögum til að reyna að finna sjálf okk-
52