Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 79

Bjartur blindaður af hugmyndafræði sem misst hefur tengsl við veruleikann
þótt hugsjónir hennar séu ekki ómerkilegar í sjálfu sér. Þessi blinda verður
bóndanum að falli og sveitasælan átti ekki afturkvæmt í íslenskar bókmennt-
ir. Sjálfstætt fólk var Gerpla sveitasagnanna.
En það var annar kostur við að velja sér sama sögusvið og Hamsun, svið
á mörkum siðmenningarinnar. Það gaf miklu meira svigrúm í persónusköp-
un. Einsog Halldór orðaði það síðar í Gerska ævintýrinu: „Ofvöxtur per-
sónueinkenna á sína paradís í hálfsiðuðum löndum (...) I löndum þar sem
siðmenníngin er mjög útbreidd og tiltölulega jafn-útbreidd, ósjaldan á
kostnað sjálfrar menníngarinnar, verða menn hver öðrum líkir, og ofvaxin
persónueinkenni sjaldgæf svo að almenníngur lítur ósjálfrátt á slíkar mann-
gerðir sem kleppsmat og stendur stuggur af þeim. Siðmenníng hefur ekki
rúm fyrir hina ópkenndu, ofstækisfullu áherslu sem einstaklíngur siðlítils
þjóðfélags leggur í persónu sína, orð og gerðir.“22 Það yndi sem Halldór hefur
alltaf haft af „ofvöxnum persónueinkennum“, og sem hafa gagnast honum
svo einstaklega vel í persónusköpun hans, skýrir hugsanlega af hverju hann
velur skáldsögum sínum helst svið sem annaðhvort landfræðilega eða sögu-
lega eru á mörkum siðmenningarinnar. Nútímaborgarmenning, með gjá
sinni milli hinnar innri, huglægu reynslu annars vegar og hins ytra, hlutlæga
lífs hins vegar, þrengir kosti persónusköpunar eða gerir öllu heldur aðrar
kröfur til hennar. Nútímaborgin er, svo vísað sé til bandaríska fræðimanns-
ins Richards Sennetts, hönnuð til þess að draga úr muni milli manna og
hindra birtingu innra lífs þeirra.23 Þetta er í raun sama hugsun og Halldór
orðar að ofan. Svið Hamsuns hlaut að freista hans líka af þessum sökum; vel
kann að vera að Reykjavík, líkt og bandaríski lesandinn sagði um New York,
sé full af mönnum einsog Bjarti, en þeir fengju aldrei notið sín þar til góðs
eða ills. Sögusvið borgarinnar krefst annars konar persónusköpunar, þar
gæti Bjartur ekki leikið nema aukahlutverk.
Hinn höfuðstyrkur verksins, við hlið persónusköpunarinnar, er fólginn í
tungumáli þess. Það er ótrúlega fjölbreytt og mörgum orðum og orðtökum
hefur þessi bók gefið langa lífdaga. Höfundur „hefur þar viðað að sér orðum
úr öllum áttum, t.d. mállýskuorðum hvaðanæva af landinu“, og þau setja
litríkan svip sinn á allan söguheiminn.24 Orðin lifa í munni Bjarts, en líka
hjá Hallberu gömlu sem lætur allt yfir sig ganga, og hjá sögumanni sjálfum.
Samræðulist Halldórs nær hér nýjum hæðum, til dæmis þegar Bjartur er að
semja um jarðarför Rósu („ég vil ekki hafa neitt helvítis hland eftir mína
konu“, s. 126), eða í frægum samræðum gangnamanna. Ekki er frítt við að
TMM 1996:3
77