Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 130

ekki kastað fyrir róða. Heildin er þarna
en hún er óskiljanleg, hún er „háleit“.
Ég held að lesandi Gyrðis standi alltaf
þarna, skiljandi án þess að skilja. Sögur
hans fela í sér tilfinningu fyrir afli sem
ekki er hægt að koma í orð en er þarna
samt. í fyrri textum hans, t.d. í Blitíd-
fugl/svartflug (1986) eða Gangandi
íkorni (1987) var þetta afl án nokkurs
vafa heimsendirinn. Hin yfirvofandi
endalok sem í sjálfu sér var ekki hægt að
setja á svið í endanleik sínum nema sem
útþurrkun alls þess sem við þekktum.
Slík útþurrkun er hins vegar ætíð svo
alger og endanleg að það er ekki hægt að
koma henni í orð. 1 stuttu textunum ffá
tíunda áratugnum er skilningslömun
lesandans jafhvel enn meiri, einfaldlega
vegna þess að það er ekki nein stefna
greinanleg í átt til útþurrkunarinnar.
Sagan „Þreyta“ sem rýnt var í hér að
ofan er gott dæmi um þennan mark-
miðsskort. Hún lýsir ástandi sem er án
aðdraganda eða röklegarar kveikju og
sem virðist ekki eiga sér annað markmið
en dauðann en samt er dauðinn fjarver-
andi og reyndar eru áhöld um hvort lífið
sé það ekki líka.
Skilningsleysið hjá Gyrði er hluti af
fagurfræðilegu og þekkingarfræðilegu
vandamáli sem setur mikinn svip á
nýöldina. Það felst í að hinn afhelgaði
maður er stöðugt að glíma við að setja
fram tengsl sín við heimssýn sína,
menningu sína og sig sjálfan án þess að
eiga upp á lögbundnar ffamsetningar-
myndir gamla skipulagsins að hlaupa.
Um leið og hann ber ábyrgð á sjálfum
sér verður fagurfr æðilegur ff amsetning-
armáti á höfuðhugmyndum hans eins
og sögunni, sjálfstæðinu, framþróun-
inni og frelsinu að finna sér nýjan farveg
sem er í samræmi við eðli hugmynd-
anna. Því er hið fagurffæðilega vanda-
mál tjáningarinnar á altækum fýrir-
brigðum: á dauðanum, hvarfinu eða
ffelsinu ekki síður siðferðilegt vanda-
mál. Gyrðir hafnar því að nota tákn iðn-
aðar, rannsókna og fjármagns sem nýja
miðju réttlætingar í stað miðju gamla
skipulagsins en vinnur áfram með „leif-
ar“ þess, með brot trúar, náttúru og líf-
mögnunar. Hann hafnar táknum efna-
hagsskipulagsins, einfaldlega vegna þess
að þau eru það afl sem brýtur niður
þann heim sem hann lýsir í sínu brota-
kennda formi. Enda eru þessi tákn sjálf
brot. Þau eiga fullt í fangi með að breiða
yfir eigin mótsagnir og sannfæra um að
þau séu rökleg. Þau eiga fullt í fangi með
að vera í senn byggð á „gefinni“ óskyn-
semi mannsins í baráttu hans fyrir auði
og hagsæld og skynsemi rannsókna,
langtímamarkmiða og fjárfestingar sem
nauðsynleg er til að halda kerfinu saman
og bæta það, jafnvel þótt þeir sem beita
þessum táknum fyrir sig þori sjaldnast
að viðurkenna slíkar mótsagnir. Á hinn
bóginn er skilningsleysið ljóst í sínu
mótsagnakennda eðli. Það blekkir eng-
an með tilbúinni rökvísi.
Vonarstjama?
Að öðrum sögum bókarinnar ólöstuð-
um er sagan „Annar draumur Stjörnu
Odda“ að mínum dómi þeirra mögnuð-
ust. Svipað og í „Þreytu“ sofnar Stjörnu
Oddi, dreymir skelfilegan draum en
fýllist gleði þegar hann vaknar og sér að
draumurinn er aðeins draumur. Samt er
aUt breytt: Þegar hann snýr aftur til bæj-
ar eru allir á bak og burt. „„Farin! Hvers-
vegna?“ Hróp hans bergmála undir
festingunni. En fólkið er enn álútt og
virðist steinrunnið í bátnum sem sígur
fjær, í átt til fastalandsins, án þess þó að
nokkur sitji undir árum“ (bls. 12).
Stjörnu Oddi finnur „heltaka sig
þungsinni sem er alger andstæða gleð-
innar sem greip hann þegar hann vakn-
128
TMM 1996:3