Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 128

blær melankólísks söknuðar yfir þess-
um sögum, fyrst og fremst vegna þess að
öflin sem afhelga, t.d. markaðurinn, eru
með opnun sinni að skera á tengsl tákn-
anna og það rústa- og brotasafn sem
eftir stendur verður aldrei hægt að skeyta
saman aftur í fyrri mynd. En samt er
þetta brotasafn vettvangur Gyrðis. Sög-
ur hans eru þrykkimynd þessa afhelg-
unarferlis og í þeim er aldrei leitast við
að bregða upp mynd af heimi sem er
ósnortinn af afhelguninni því slík
myndasýning væri fölsun á þeim veru-
leika sem við blasir. Það má því í senn
lesa Kvöld í Ijósturninum sem póst-
módernískan texta þar sem opinn túlk-
unarskilingur er í fyrrirúmi, sem dæmi
um „endalausan leik táknmiðanna“, svo
notað sé „dekonstrúktívt“ orðalag, og
sem and-módernískt verk, sem hugleið-
ingu um hvarf, eyðingu og niðurbrot
gamalla heimsmynda í ofviðrum nýald-
arinnar.
Gyrðir er því í senn gagnrýninn á
leikinn eins og hann er settur fram í
nútímanum og rammann sem gerir
hann mögulegan. Hinn póst-módern-
íski leikur að brotum sem aldrei mynda
fastmótaða heild er órjúfanlegur hluti af
efnahagskerfi sem leyfir „fiflalæti“ upp
að vissu marki og hvetur til þeirra svo
framarlega sem þau hrófli ekki við
traustri umgjörðinni, stöðugleikanum.
Bókmenntaskilningur seinni ára hefur
tekið fagurfræði leiksins upp á arma sína
og gert úr henni einskonar nýtt helsi
sem virðist ekki lengur eiga sér grund-
völl eða réttlætingu í að vera í andstöðu
við „alvöruna“. Kenningar um leik og
gleði eru settar fram af dogmatískum
strangleika sem nægði sjálfsagt til að
rota risaeðlu til dauðs af leiðindum en
auk þess eru þessar leikkenningar farnar
að ganga að því nánast sem vísu að bók-
menntirnar séu þversagnakenndar í eðli
sínu. Þær séu opið ferli innri mótsagna
sem séu að verki í öllum textum ffá
öllum tímum. Textar Gyrðis Elíassonar
eru vissulega „opin verk“ (svo notað sé
hugtak Umberto Eco) en í þeim má
einnig sjá megna andúð á afstæðis-
hyggjunni sem þar býr að baki. Fjöl-
margar sögur í Kvöldi í Ijósturninum hafa
slíka andstöðu í forgrunni, t.d. sögurnar
„Erindi“, „Komið í hús“ og „Vetrar-
myndir úr endurminningasafninu". I
þeim öllum er sögumaðurinn staddur í
heimi sem var. Hann er innan um gam-
alt fólk sem er rótgróið í veruleika þar
sem mjög skýr tengsl eru við þennan
heim og annan og þar sem rótgróin gildi
standa enn föstum fótum í vitund
mannsins. Þetta er eðlisþáttur sem ég
held að sé mjög einkennandi fyrir smá-
prósabækur Gyrðis. Tjáð er von um
tengsl við heiminn sem byggist á eftirsjá
og sem lifir í minningu um eitthvað um
sem er horfið en er lífsnauðsynlegt að
halda í. Gyrðir snýr hér hvað afdráttar-
lausast baki við við fagurfræðigervingu
vitundariðanarins. Hann hafnar því að
skapa heim einbærrar fagurfræðilegrar
upplifunar og leiks, fyrst og fremst af
siðferðislegum ástæðum. Skriftin er leið
til að draga ffam eitthvað sem nefna
mætti heilindi. Veran vill vera heil með
sínum heimi. Hún vill geta gert hann
lífvænlegan. Hún vill að í honum ríki
líf-gildi.
En túlkunarráðgáturnar og þversagn-
irnar eru þarna engu að síður og þær
skipta miklu máli fyrir skilning okkar á
textunum. Þetta er enda sá þáttur í verk-
um Gyrðis sem fengið hefur hvað mesta
athygli og sem hvað mest hefur verið
skrifa um því umbreytingarnar og ham-
skiptin undirstrika hve óstöðug „heild“
verunnar eða sjálfsverunnar í textanum
er. Umbreytingarnar eru besta dæmið
um hvernig hið opna í sögum Gyrðis
vinnur. Þær bregða upp mynd af mögu-
leikum, af nýjum myndum sjálfsver-
126
TMM 1996:3