Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2011, Page 138

138
bJöRN þÓR vILHJáLMSSON
móta söguheiminn) situr hann daga langa og skrifar ritgerð um dauðann í
verkum Halldórs Laxness. Þótt Emil hitti engan vikum saman er hann
sannfærður um að hann geti fyrirhafnarlaust breytt aðstæðum sínum og
glittir þar í réttlætingarferli sem hefur yfirbragð sjálfslygi fíkilsins. Emil
hefur lokað sig af og búið sér til þröngt og þunglyndislegt vistrými þar sem
aðalviðfangsefnið og uppfyllingarefni daganna er ritgerðin um Laxness.
Það að Emil þurfi að vinna að ritgerðinni er réttlæting þess að skjóta
mannlegum samskiptum sífellt á frest, en ekki er ljóst hver viðtakandi rit-
gerðarinnar á að vera eða hvers vegna efnið liggur Emil svo þungt á
hjarta.
Söguheimurinn sem hér raungerist fyrir lesanda er um margt sérstakur.
Viðvarandi fnykur er í íbúðinni eftir fráfall gæludýrs og einu heimsókn-
irnar sem Emil fær eru frá maðkatínslumanninum Martin sem er af pólsku
bergi brotinn og hefst við í kirkjugörðum að næturlagi. Emil „kryfur“
þjóðskáldið en Martin brýtur gegn friðhelgi hinsta legustaðar. Báðir gerast
þeir því sekir um „grafrusk“ í vissum skilningi. Með þessum hætti er hinn
gotneski hryllingur sem brýst síðar fram í sögunni undirbyggður og ljóst
má vera að höfundi er strax í upphafi í mun að leggja drög að þematísku
kerfi þar sem dauðahugtakið er miðlægt. Rannsókn Emils skipar þar vit-
anlega veglegan sess en einangrun hans og tilvistarleg stirðnun, sem og
návistin við kirkjugarðinn, leggjast á eitt um að skapa andrúmsloft enda-
loka og forgengileika. Það að heimili hans sé beinlínis „dánarbú“ öðlast
ókennilega skírskotun í þessu samhengi og hið sama gerir óafmáanleg
klessa á vegg sem er bæði minnisvarði um áðurnefnt gæludýr, páfagauk, og
stöðug áminning um dauðann (samanber lyktina). Ekki er loku fyrir það
skotið að rými kirkjugarðsins nái hreinlega yfir götuna og inn til Emils.
Það er í þessum skilningi sem nokkurskonar reimleikar gera vart við sig
í sagnasafni Steinars Braga. Sögurnar sem á eftir fylgja, „Dagar þagnar“ og
„Svarti hluturinn“ markast líkt og „Rafflesíublómið“ af dauðanum og í
raun má segja að merkingarsköpun í sögunum þremur hverfist um tóm
endalokanna, tóm sem aðeins er hægt að tjá með óbeinum hætti. Þar reyn-
ist dauðahvötin skapa mikilvægt samhengi. Sigmund Freud kynnti þetta
hugtak til sögunnar í lykilverki sínu Handan vellíðunarlögmálsins (1920).
Hann fjallar í því um sjálfseyðandi hneigðir mannskepnunnar og bendir á
að markmið lífsins kunni vel að vera það að draga úr áreiti – þeim enda-
lausu skynhrifum sem dynja á viðþolslausri lífverunni og sem hún getur
aldrei umflúið – allt þar til skynrænum núllpunkti er náð, en sá núllpunkt-