Peningamál - 01.11.2000, Side 47

46 PENINGAMÁL 2000/4
komandi ríkja sjálfstæða gagnvart ríkisstjórn við
beitingu peningalegra stjórntækja. Fræðileg rök og
alþjóðleg reynsla fjölda ríkja benda til þess að lönd
með tiltölulega sjálfstæða seðlabanka að þessu leyti
nái að jafnaði betri árangri í hagstjórn en lönd með
tiltölulega ósjálfstæða seðlabanka: minni verðbólga
næst að jafnaði án þess að sá árangur sé á kostnað
minni hagvaxtar eða atvinnu.
Það er því engin tilviljun að fjöldi landa víða um
heim hefur á undanförnum tíu árum breytt seðla-
bankalöggjöf sinni í grundvallaratriðum með það
fyrir augum að styrkja stöðu seðlabanka sinna í
stjórnkerfinu. Stjórnvöld flestra iðnríkja, umskipta-
ríkja í Austur-Evrópu, ríkja Suður- og Mið-Ameríku
og margra annarra þróunarríkja hafa aukið sjálfstæði
seðlabanka sinna í átt að því sem best gerist.
Í þessari grein er fjallað um rökin fyrir auknu
sjálfstæði seðlabanka, reynslu ríkja víða um heim og
hina alþjóðlegu þróun í átt að auknu sjálfstæði seðla-
banka. Fjallað er um stöðu Seðlabanka Íslands í þess-
ari þróun og það sem gera þarf til að staða hans í
stjórnkerfinu verði sambærileg við það sem við-
gengst í flestum nágrannalöndum okkar. Einnig er
fjallað um þær breytingar sem gera þarf til að tryggja
gagnsæi peningastefnunnar og að bankinn standi
reikningsskil gerða sinna.
Umræðan um aukið sjálfstæði Seðlabanka Ís-
lands er tiltölulega ný af nálinni og er komin mun
skemmra á veg en annars staðar. Er það von höfund-
ar að grein þessi stuðli að málefnalegri umræðu um
þetta mikilvæga málefni.
2. Sjálfstæði seðlabanka
2.1. Skaðsemi verðbólgu
Almenn sátt virðist ríkja meðal almennings, stjórn-
málamanna, seðlabankamanna og fræðimanna um
skaðsemi verðbólgu. Rannsóknir sýna að ekki er
hægt að ná fram auknum hagvexti með meiri verð-
bólgu til langs tíma, þótt til skamms tíma sé hægt að
auka hagvöxt með eftirlátssamri peningastefnu. Ef
eitthvað er, sýna rannsóknir að mikil og breytileg
verðbólga geti verið skaðleg fyrir langtímahagvöxt.
Hún gerir t.d. almenningi erfiðara fyrir að greina á
milli almennra og hlutfallslegra verðhækkana og
dregur því úr upplýsingagildi verðkerfisins. Þannig
gerir hún einstaklingum, fyrirtækjum og hinu opin-
bera erfiðara fyrir að taka skynsamar langtíma-
ákvarðanir. Þetta gerir það að verkum að skilvirkni
hagkerfisins minnkar og þannig getur verðbólga
skaðað hagvaxtarmöguleika þess til langs tíma.
Því má ljóst vera að stöðugt verðlag er æskilegt
hagstjórnarmarkmið í sjálfu sér. Flestir hagfræðingar
eru í dag sammála því að til langs tíma sé verðbólga
fyrst og fremst peningalegt fyrirbæri. Stjórn peninga-
mála hefur því aðeins áhrif á verðlag til langs tíma en
ekki á hagvöxt eða atvinnu. Þar sem seðlabankar
hafa aðeins eitt stjórntæki og geta því aðeins náð einu
þjóðhagslegu markmiði til langs tíma er eðlilegt að
endanlegt markmið peningamála sé stöðugt verðlag.
Með þessu er ekki verið að segja að markmið um
stöðugt verðlag sé þjóðfélagslega mikilvægara en
markmið um fulla atvinnu, heldur einfaldlega að það
sé eðli hinna peningapólitísku stjórntækja að þau
henti betur til að hafa áhrif á verðlag. Með verðstöð-
ugleika getur stjórn peningamála hins vegar lagt sitt
af mörkum til að stuðla að stöðugu efnahagsumhverfi
sem er undirstaða varanlegra hagvaxtarmöguleika
hagkerfisins til langs tíma.
2.2. Af hverju sjálfstæðan seðlabanka?
Að sama skapi hefur skilningur aukist á nauðsyn þess
að formfesta stefnu verðstöðugleika í stjórn peninga-
mála með einhverjum hætti. Með því ávinnst það að
mun erfiðara verður að bregða út af aðhaldssamri
stefnu í peningamálum til að þjóna skammtímahags-
munum sitjandi ríkisstjórnar. Sú leið sem vestræn
ríki, og í auknum mæli einnig önnur ríki, hafa talið
heppilegasta til að ná þessu markmiði er að gefa
seðlabönkum landa sinna með formlegum hætti fullt
og óskorað vald til að taka ákvarðanir og framkvæma
peningastefnu sem miðar að stöðugu verðlagi.3
Bankinn þarf því ekki (og er í raun óheimilt) að hlíta
fyrirskipunum ríkisstjórnar eða einstakra ráðherra
um aðgerðir í peningamálum sem ganga gegn því
markmiði. Slíkt frelsi er síðan bundið með formleg-
um hætti í lögin um seðlabankann og jafnvel í stjórn-
arskrá.
Með þessu vinnst það að slitin eru með form-
legum og trúverðugum hætti öll tengsl milli dag-
legrar stjórnar peningamála og ríkisstjórnar. Þannig
3. Fjöldi fræðilegra rannsókna sýnir fram á kosti þess að stjórn peninga-
mála sé á hendi sjálfstæðs seðlabanka sem er ekki undir beinni stjórn
kjörinna stjórnvalda. Sjá t.d. Rogoff (1985), Persson og Tabellini
(1993), Walsh (1995) og Svensson (1997).