Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 68
370
MAGNÚS DIÐRIK BALDURSSON
SKÍRNIR
frœbi eða sifjafræði (fyrrnefnd bók Foucaults ber einmitt undirtit-
ilinn Fornminjafrœði hugvísindanna). Þekktasta dæmið um slíka
sifjafræðilega greiningu er án efa rit Nietzsches Um sifjafræði sið-
ferðisins (fZur Genealogie der Moral, 1887). I skemmstu máli sagt
byggir sifjafræði þessi á því að rekja t.d. tilurð siðferðilegra eink-
unna og gilda og fletta ofan af uppruna þeirra, sem ósjaldan leiðir
í ljós algjöra andhverfu þeirrar merkingar sem síðar var lögð í
þau. Sifjafræðin sýnir fram á að jafnvel háleitustu, sönnustu og
mannúðlegustu gildi hins siðmenntaða heims eru í raun ekkert
annað en grímubúin græðgi, viljinn til valds í nafni ‘sannleikans’.7
Með þetta ó-sanna en áhrifamikla greiningartæki að vopni
lokaði Foucault sig árum saman af í kjöllurum handritasafna og
kembdi löngu gleymd skjöl. Afraksturinn af þessari þrotlausu
vinnu birtist á 6. og 7. áratugnum í bókunum Geðveiki og óskyn-
semi. Saga geðveikinnar d klassíska tímabilinu (Folie et déraison.
Histoire de la folie a l’dge classique, 1961), Fæðing spítalans. Forn-
minjafrœði hins lœknisfrœðilega sjónarhorns (Naissance de la clin-
ique. Une archéologie du regard médical, 1963), Fornminjafræði
þekkingarinnar (L’Archéologie du savoir, 1969), Skipan orðræð-
unnar (L’Ordre du discours, 1971), og Gæsla og refsing. Fæðing
fangelsisins (Surveiller et punir. Naissance de la prison, 1975).8
Ríkjandi stef í bókum Foucaults, sem um margt eru líkari rann-
sóknarskýrslum en heimspekiritum, er það sem hann kallar
„sannleiksviljann". Með því að rýna í söguna og skafa setlögin af
hefðinni sem hin opinbera sigurför skynseminnar skildi eftir sig
rekst fornminjafræðingurinn Foucault á skuggalegri hlið sem
sýnir svo ekki verður um villst, að bak við framfarasögulega
7 Hér þyrfti að fjalla um muninn á upprunagreiningu og gildisgreiningu sem
Max Weber lagði til grundvallar gagnrýni sinni á rómantískar félagskenningar.
Sjá: Max Weber, Der Sinn der ‘Wertfreiheit’ der soziologischen und ökono-
mischen Wissenschaften (Um ‘hlutleysi’ í félagsvísindum og hagfræði). Gesam-
melte Aufsiitze zur Wissenschaftslehre. Tubingen: J.C.B. Mohr (Paul Siebeck)
1988, bls. 489-540. Óháð Weber kem ég að þessu hér á eftir.
8 Til hægðarauka fyrir íslenska lesendur má benda á enskar þýðingar á þessum
verkum Foucaults: Madness and Civilization: A History of Insanity in the Age