Skírnir - 01.09.1993, Qupperneq 213

SKÍRNIR
ÍSLENDINGAR OG NASISMINN
515
Flóttamenn, fangar og íslensk stjórnvöld
I þremur ritanna sem hér eru til umfjöllunar er vikið að afskiptum ís-
lenskra stjórnvalda af málum íslendinga sem lentu í fangelsum eða
fangabúðum á stríðsárunum eða í styrjaldarlok og í einu er fjallað um
afstöðu þeirra til þýsks flóttafólks sem leitaði hælis hérlendis. Þeir Hrafn
og Illugi Jökulssynir ræða í bók sinni um mál Björns Sv. Björnssonar og
Ólafs Péturssonar sem báðir voru hnepptir í varðhald ytra eftir stríð fyr-
ir samvinnu við nasista. Björn greinir í endurminningum sínum frá
handtöku sinni og heimkomu. Leifur Muller fjallar í endurminningum
sínum, sem Garðar Sverrisson færði í letur, ítarlega um vist sína í
fangabúðum nasista í Noregi og síðar Þýskalandi. I skáldsögunni Götu-
vísa gyðingsins er meginviðfangsefni Einars Heimissonar afstaða Islend-
inga til flóttafólks sem hingað leitaði á fjórða áratugnum undan ofsókn-
um nasista. Þótt þessi rit séu býsna ósamstæð að gerð gefa þau samt til-
efni til að leggja mat á afskipti eða afskiptaleysi íslenskra stjórnvalda af
málum þeirra einstaklinga er í hlut áttu.
Hrafn og Illugi Jökulssynir byggja umfjöllun sína um mál Ólafs Pét-
urssonar einkum á norskum dómsskjölum, skeytum milli sendiráðs Is-
lands í Osló og utanríkisráðuneytisins, skýrslum íslensks lögmanns fjöl-
skyldu Ólafs er fylgdist með réttarhöldum yfir honum og fréttum
norskra dagblaða (bls. 348-399). Ólafi var gefið að sök að hafa njósnað
fyrir nasista og átt beinan eða óbeinan þátt í aftökum fjölda Norðmanna.
Fyrir þetta var hann dæmdur í 20 ára þrælkunarvinnu af undirrétti. Mál
hans kom ekki fyrir Hæstarétt Noregs, því ríkisstjórn Islands fékk því
framgegnt með ærnum þrýstingi að hann var látinn laus og fluttur til ís-
lands. Hálmstrá íslenskra stjórnvalda í þessari viðleitni var að handtaka
Ólafs um borð í íslensku skipi hafi brotið í bága við alþjóðalög. Enn-
fremur var sterklega gefið í skyn að framkvæmd refsingar yfir honum
myndi stórspilla sambandi landanna og varpa skugga á opinbera heim-
sókn Noregskonungs til Islands sem þá stóð fyrir dyrum. Hérlendis fór
ekki fram rannsókn á máli Ólafs. Hann var frjáls ferða sinna eftir heim-
komuna, fór fyrir hvítliðasveitinni á Austurvelli 30. mars 1949, en veitti
ekki opinber viðtöl um störf sín í þágu nasista.
Þáttur þeirra bræðra af máli Ólafs Péturssonar er byggður á gögnum
er öll benda til sektar hans. Umfjöllun þeirra er sannfærandi þótt ekki sé
skýrt með fullnægjandi hætti hvað réð framgangi ríkisstjórnarinnar í
máli hans. Höfundar benda þó réttilega á að stjórnvöld hafa alltaf haft
tilhneigingu til að fá íslenska ríkisborgara leysta úr erlendum fangelsum
„burtséð frá því hvaða glæpi menn drýgðu" (bls. 399). Vel má vera að af-
skipti ráðamanna hafi helgast af þessari hefð. Ljóst er að ættingjar Ólafs
þrýstu eftir mætti á stjórnvöld um að fá hann lausan og kann það að hafa
haft nokkur áhrif.