Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 91

SKlRNIR
HVAÐ ER UPPLÝSING?
393
arar stuttu greinar og gagnrýnisritanna þriggja. Kant segir nefni-
lega að það sé Aufklárung þegar mannkynið fer að beita eigin
skynsemi, án þess að beygja sig undir yfirvald; á því augnabliki
verður gagnrýnin nauðsynleg því hlutverk hennar er að skilgreina
þær aðstæður þar sem réttmætt er að nota skynsemina til að
komast að því hvað hægt sé að vita, hvað gera eigi og eftir hverju
sé leyfilegt að vonast. Óréttmæt notkun skynseminnar fæðir af
sér, auk blekkingarinnar, kreddufestu og ósjálfræði; það er aftur á
móti þegar meginreglur réttmætrar beitingar skynsemi hafa verið
skilgreindar að hægt er að tryggja sjálfstæði hennar. Segja má að
Gagnrýnin sé á vissan hátt leiðarbók skynseminnar sem orðin er
sjálfráða, þökk sé Aufklárung; og öfugt, Aufklárung er öld Gagn-
rýninnar.
Einnig tel ég nauðsynlegt að benda á samhengi milli þessa
texta Kants og annarra rita hans þar sem fjallað er um mannkyns-
söguna. I flestum þessum textum er reynt að skilgreina innri
marksækni tímans og það mark sem mannkynið stefnir að á veg-
ferð sinni. Þegar hann greinir Aufklárung sem það ferli sem
mannkynið fer í gegnum til að verða sjálfráða, setur hann daginn
í dag í samhengi við heildargang sögunnar og meginstefnu henn-
ar. Um leið sýnir hann að á líðandi stundu ber hver og einn á
vissan hátt ábyrgð á heildarferlinu.
Tilgátan sem ég ætla að setja fram er sú að þessi litla ritsmíð
tengi á vissan hátt gagnrýna hugsun og hugsun um söguna. Kant
er að hugleiða stöðu ætlunarverks síns í nútímanum. Þetta er
vafalaust ekki í fyrsta sinn sem heimspekingur greinir frá ástæð-
um þess að hann ræðst í verk sitt á tiltekinni stundu. En mér sýn-
ist það vera í fyrsta skipti sem heimspekingur tengir þýðingu
verks síns fyrir þekkinguna svona náið og innanfrá við hugleið-
ingar um söguna og við sérstaka greiningu á þeirri tilteknu
stundu sem hann skrifar á og veldur því að hann skrifar. Hugsun-
in um „daginn í dag“ sem greinarmun í sögunni og sem sérstakt
heimspekilegt viðfangsefni virðist mér nýmæli í þessum texta.
Og þegar hann er litinn þessum augum sýnist mér að það
megi skoða hann sem upphafspunkt: skissu af því sem kalla mætti
viðhorf nútímans.