Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 87

SKÍRNIR
HVAÐ ER UPPLÝSING?
389
legri menningu", og er „gnægtarbrunnur alls þess sem gæðir
mannlega tilveru hamingju".
Kant tekst á allt annan hátt við spurninguna um Aufklarung:
hún er hvorki heimssögulegt skeið sem maður tilheyrir, né við-
burður sem ýmis teikn virðast boða, né heldur dagrenning full-
komins heims. Kant skilgreinir Aufklarung svo til einungis nei-
kvætt, sem Ausgang, sem „leið út“. I öðrum ritum sínum um
mannkynssöguna kemur það fyrir að Kant setji fram spurningar
um upphaf eða að hann skilgreini innra takmark sögulegs ferlis. I
ritinu um Aufklárung beinist spurningin að nútíðinni og aðeins
henni. Hann er ekki að reyna að skilja nútíðina sem hluta af heild
eða sem leið að fullkomnun er liggur í framtíðinni. Hann er að
leita að greinarmun. Hvaða greinarmun bætir dagurinn í dag við
gærdaginn?
3) Ég mun ekki fjalla um öll smáatriði textans, enda er hann
ekki alltaf skýr þótt stuttur sé. Ég ætla einvörðungu að staldra við
þrjú eða fjögur atriði sem mér virðast skipta máli til að skilja
hvernig Kant tekur á hinni heimspekilegu spurningu um líðandi
stund.
Kant bendir strax á að þessi „leið út“ sem einkennir Auf-
klarung sé ferli sem losar okkur undan því að vera „ósjálfráða".
Með „ósjálfræði" á hann við ákveðið ástand vilja okkar sem veld-
ur því að við sættum okkur við vald einhvers annars yfir hegðun
okkar á sviðum þar sem viðeigandi væri að nota eigin skynsemi.
Hann tekur þrjú dæmi: við erum ekki „sjálfráða“ þegar við gríp-
um til bókar í stað skilnings, þegar við hlustum á andlegan leið-
beinanda í stað samviskunnar, þegar við látum lækni um að
ákveða hvað við borðum. (Tökum eftir því í framhjáhlaupi að
efnissvið hinna þriggja gagnrýnisrita Kants eru auðgreinanleg í
þessari þrískiptingu, jafnvel þótt textinn segi það ekki berum
orðum.2) í öllum tilfellum er Aufkldrung skilgreind út frá breyttu
sambandi viljans, yfirvaldsins og skynseminnar.
2 Rit Kants sem Foucault vísar hér til eru Gagnrýni hreinnar skynsemi, Gagn-
rýni hagnýtrar skynsemi og Gagnrýni dómgreindarinnar (aths. þýð.).