Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 242

544
ÁRNI BERGMANN
SKÍRNIR
Hér áðan var talað um að „ergjast yfir“ alhæfingum sögumanns og
það er heldur ekki að ástæðulausu. Guðbergur sjálfur virðist stundum
hafa áhyggju af öllu „neikvæðinu“ sem upp úr honum kemur. Hann seg-
ir: „Listin að „vera á móti“ ber ekki vott um vit á hlutunum, róttækni
eða varúð, oftast er andófið bara angi af útúrsnúningum" (212). „Það að
vera á móti þarf ekki að vera merki um hugsun, heldur er slíkt tilfinn-
ingaástand. Að vera á móti er viðbragð“ (151).
Það er einkum þetta síðastnefnda sem freistandi er að heimfæra upp á
„mótþróa“ Guðbergs sjálfs. Því hann líkist í mörgum dæmum allt að því
fyrirsjáanlegu viðbragði. Eða föstum hryggjarlið. Skot Guðbergs geta
verið skæð eða hnyttin eða ósanngjörn eða jafnvel tómt rugl. En sá les-
andi sem lætur sér gremjast á einni síðu, hann sefast á þeirri næstu og er
kannski dottinn niður í forvitið hlutleysi fyrr en varir. Hann sér að allir
fá á baukinn, ég hér, þú þar, allir verða jafnreiðir eða jafnsáttir: æ hvaða
hvaða, þau láta svona þessi skáld, þetta er þeirra hlutskipti! Því skal ekki
haldið fram að þetta séu „rétt“ viðbrögð við „ncikvæði" Guðbergs, en
hann gerir lesandanum í reynd helst til auðvelt að halda í þessa átt með
þau. Líka vegna þess að þá sjaldan að Guðbergur fer að leggja eitthvað
„uppbyggilegt" til málanna, þá hljómar það tómlega og ankannalega eins
og það sé utan við hans eðli að tala með þeim hætti: „Það vantar góða
æðri menntun sem tekur mið af íslenskum aðstæðum"... (62).
Hvað um það: eitt mynstur enn má lesa út úr mótþróa Guðbergs, við
getum reynt að kalla það pólitík skáldskaparins. Margt er það í við-
brögðum Guðbergs við samfélaginu og menningunni sem minnir á
„heimilisleysingja til vinstri". Þetta kemur ekki síst fram í skothríð hans
á markaðshyggju og nýfrjálshyggju og þá „reikningshjátrú" (156) hag-
fræðinnar sem gerir ráð fyrir því að heimurinn sé byggður fólki sem
alltaf er að taka útreiknanlegar ákvarðanir um kaup og sölu. Einnig í
andúð hans á millistéttinni sem er „aldrei djörf“ í sinni framgöngu en
kemur allstaðar á „jafnvægi meðalmennskunnar" (84). En um leið er hér
á ferð sú „skáldskaparpólitík" sem skoðar heiminn fyrst og síðast út frá
þörfum skáldskaparins sem lifir á því ófyrirsjáanlega og óútreiknanlega
og á öðrum gildum en markaðurinn hefur í heiðri. Og getur einnig sótt
sér kraft í þau átök sem bæði yfirstéttir og verkalýðurinn eru vísari til að
ráðast í, að dómi Guðbergs (84-85), en sú dáðlitla millistétt sem öll skáld
hafa djöflast á af mikilli snilld allt frá rómantíska tímanum og fram á
þennan dag (enda er það ekki síst sú stétt sem les bókmenntir).
Þessi „skáldskaparpólitík" er nátengd þeirri sjálfsmynd skáldsins sem
fram er sett í bókinni. I henni fer mikið fyrir þáttum sem lengi hafa verið
ríkjandi í sjálfsskilningi skálda: þau eru dæmd til einsemdar, útskúfunar,
til að „vera á skjön við tilveruna, samtíð sína og aðra menn“ (8). Skáld-
skapurinn er fórn: skáldið er dæmt til að vera „í útlegð ævilangt" (120) -
og það má ekki leyfa sér þá gömlu rómantísku huggun að dómur sög-
unnar verði því í vil, höfundurinn verður að þola sína útlegð „með enga