Skírnir - 01.09.1993, Page 73
SKÍRNIR
SAMTÍMINN HUGTEKINN
375
stjórnmálaflokkarnir í stakk búnir að skapa og tryggja þær að-
stæður sem eru skilyrði fyrir því að þjóðfélagið geti verið eins og
við viljum hafa það? Við getum nú dregið skoðun Habermas
saman með því að segja: Heimspeki sem ekki lætur stjórnast af
slíkum viðmiðum er ekki gagnrýnin, og ógagnrýnin heimspeki er
ekki nútímaleg.
Frá þessum sjónarhóli varpar Habermas skæru ljósi á kenn-
ingar Nietzsches og Foucaults sem þegar á reynir sýnast öllu bit-
lausari en í fljótu bragði virtist. Þyngst vegur á metunum sú
skoðun Habermas að hin ramma skynsemisgagnrýni Nietzsches
og arftaka hans undirbjóði kaupgildi nútímans og flýi á vit forn-
eskjulegrar og óupplýstrar heimsmyndar, í stað þess að grípa
tækifærið sem gafst þegar frumspekileg skilgreining mannsins
leystist óafturkallanlega upp og byggja gagnrýna heimspeki á
sjálfsákvörðunarrétti nútímamannsins. Eins og allar slíkar flótta-
tilraunir er hin altæka skynsemisgagnrýni, þegar grannt er skoð-
að, á valdi þess sem hún vill komast undan og flækist því í illleys-
anlegar mótsagnir.* 11 Sjálfhelduna sem fylgismenn hennar koma
sér í má rekja til þess að þeir aðgreina tvær (og aðeins tvær) gerðir
heimstengsla: Annars vegar þekkingartengsl, sem stjórnast af
sanngildi setninga og dóma um heiminn, og hins vegar hagnýt
Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1988, einkum 4. og 5. grein (ensk þýðing: Post-
metaphysical Thinking. Philosophical Essays. Cambridge, Mass.: MIT Press
1992). Um samræðusiðfræði Habermas, sem um margt byggir á Kant og
Mead og tengist kenningum heimspekinga á borð við Rawls og Tugendhat, er
einkum fjallað í þessum ritum: „Was heifit Universalpragmatik?" í
Sprachpragmatik und Philosophie. Ritstj. Karl-Otto Apel, Frankfurt a. M.:
Suhrkamp 1976; Moralhewufitsein und kommunikatives Handeln. Frankfurt
a. M.: Suhrkamp 1984, önnur útgáfa endurskoðuð (ensk þýðing: Moral
Consciousness and Communicative Action. Cambridge, Mass.: MIT Press
1990).
11 Enn sem fyrr er rétt að taka fram að hér er um að ræða mikla einföldun sem
t.d. horfir framhjá því að sterkustu málsvarar skynsemisgagnrýninnar reyndu
einmitt að forðast tvíhyggju sálar og líkama, vitsmuna og vilja, rökhugsunar
og tilfinninga, vísinda og Íista o.s.frv. Þekkt dæmi um slík víð skynsemishug-
tök eru kenning Nietzsches um hina „stóru skynsemi“ líkamans í Svo malti
Zaraþústra (Also sprach Zarathustra, 1883) og kenning Heideggers um skyn-
semi tilfinninganna í Veru og tíma (Sein und Zeit, 1927).