Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 72
374
MAGNÚS DIÐRIK BALDURSSON
SKÍRNIR
gert í gervallri mannkynssögunni, heldur leystu þeir einnig úr
læðingi (sjálfs)gagnrýnið mótafl: Kröfurnar um frelsi einstak-
lingsins undan kúgun og undirokun fyrri alda, um lögvernd og
réttarkerfi sem eru annað og meira en dulbúið valdatæki klerka
og konunga, um almenn mannréttindi sem tryggðu jafnrétti
minnihlutahópa, um trúfrelsi og frjálslynt menntakerfi; í stuttu
máli sagt: hugsjónir frönsku byltingarinnar.
Vissulega er Habermas hvorki þeirrar skoðunar að þessar
hugsjónir hafi allar orðið að veruleika né heldur hann fram ein-
hvers konar bjartsýnni sögulegri markhyggju,9 og það er einmitt
þess vegna sem hann kýs að tala um hið „ólokna verkefni" og
„forskriftargildi nútímans". Viðmið þessara forskrifta eru hvorki
forskilvitleg né ósögulega algild (eins og hjá Kant), heldur þær
gagnrýnu, frjálslyndu og framsýnu hugmyndir sem frá upphafi
lýstu upplýsingunni veginn og gera okkur m.a. kleift að komast
að samkomulagi í skynsamlegri orðræðu án þess að neyta afls-
munar og leyfa okkur að gagnrýna ólýðræðislegar stjórnar-
ákvarðanir og hvers kyns ofríki.10 Kenning Habermas er róttæk,
gagnrýnin lýðræðiskenning sem lætur stjórnast af spurningunni
hvort nútíminn efni sín eigin loforð. Svo dæmi sé tekið af vett-
vangi stjórnmálanna getur þessi spurning hljóðað sem svo: Eru
9 En þá niðurstöðu dró einmitt Hegel af vanda kantísku heimspekinnar. Bæði í
Fyrirbterafrxdi andans (Phdnomenologie des Geistes, 1807) og í Rökfrxbi
(Wissenschaft der Logik, 1812) sinni reyndi Hegel - og í því felst sérstaða hans
- að miðla á milli kröfunnar um algild sannleiksviðmið og sögulegs afstæðis
með því að innlima hina endanlegu skynsemi Kants í kenningu sína um sögu
heimsandans. Að baki þessari kenningu, sem lítur á kantísku skynsemina sem
ófullkomið stig á þroskabraut andans, liggur sú hugsun að söguleg þroskastig
andans séu sjálf ekkert annað en nokkurs konar sannleiksþrep sögunnar sem
nær hámarki í hinum „algera anda“, þ.e. hinum algera sannleika.
10 Mikilvirkustu fræðilegu tæki Habermas eru samrœðusiðfrœðin og kenningin
um samskiptabreytni. Lesendum sem vilja kynna sér þessar hugmyndir
Habermas frekar skal bent á nokkur rit. Um samskiptakenninguna er fjallað í
eftirfarandi bókum: Theorie des kommunikativen Handelns. 2. bindi. Frank-
furt a. M.: Suhrkamp 1981, einkum 1. og 3. hluta (ensk þýðing: The Theory of
Communicative Action. Boston: Beacon Press 1984/1987); Der philosophische
Diskurs der Moderne (sbr. nmgr. 2), einkum 11. fyrirlesturinn (ensk þýðing:
The Philosophical Discourse of Modernity. 12 Lectures. Cambridge, Mass.:
MIT Press 1987); Nachmetaphysisches Denken. Philosophische Aufsdtze.