Skírnir - 01.09.1993, Side 244
546
ÁRNI BERGMANN
SKÍRNIR
kemst að því að búið er að skrifa margt merkilegt. Og þá lítur hann á
vegferð sína sem baráttu við að komast út úr „myrkviði hugmynda frá
öðrum" þar til hann kæmi inn í sinn eigin skóg: „lund þar sem enginn
hefði stigið fæti annar en hugsun mín, eða á bersvæði mínu mundu vaxa
tré og gróður beint út úr brjósti mínu.“ En hann hlýtur svo að bæta við
þeirri dapurlegu niðurstöðu að núna „veit ég að mannshugurinn hefur
stigið fæti hvar sem gróður finnst og að enginn einn á skógana sem vaxa í
lofti, á láði eða legi“ (57).
Draumurinn um „eigin skóg“ er vitaskuld sá „aflgjafi blekkingarinn-
ar“ sem svo margir og gjörólíkir höfundar hafa talið sér nauðsynlegan til
að þeir gætu skrifað.7 Sú raunsæja viðurkenning að enginn einn á skóg-
ana er síðan sá lífsháski sem erfiðastur er: aðrir tóku það besta frá mér,
tekur því að vera að þessum fjanda? í þessu ljósi má einnig skoða um-
mæli Guðbergs um list hans og afstöðu skáldsins til iðju sinnar, sem eru
meira eða minna hlaðin þeim mótsögnum sem fylgja frumleikadraum-
inum sára.
Lof er skáldskapnum sungið með ýmsum hætti í bókinni. Með því
að sinna honum með réttu hugarflugi fá menn mest úr því minnsta (23),
þeir bæta sér upp margt sem á þeirra líf vantar (40), þeir eignast frelsi í
skopi og háði (115), menn eignast þá lífmagnandi blekkingu að þrátt fyr-
ir endurtekin heimskupör manna sé „allt nýtt af nálinni" (118). Skáld-
skapurinn, listin, skáldsögur Guðbergs sjálfs eru vonandi „til blessunar"
- ekki vegna siðalærdóma náttúrlega eða „innleggs í baráttuna“ (allt slíkt
hefur verið bannorð lengi), heldur vegna „hugmyndaauðgi“ verkanna. I
raun vakir í þessari syrpu fyrst og síðast sú rómantíska von, sem er rifjuð
upp í annarri hvorri kynslóð skálda, að listin geti verið „tæki til að gera
manninn frjálsan með hugmyndaflugi“ (106). Við þessa von tengist
metnaður skáldskaparins öðru fremur og þá um leið nauðsynlegt ofmat
hans á sjálfum sér („orka blekkingarinnar").
En þar með er ekki sagt, að skáldið sé sælt í sínu hlutskipti, enda ekki
við því að búast. Guðbergur heldur því fram að „listamaðurinn [viti] að
listin sem hann stundar er heilög" (65). En hann getur alveg eins farið
um hennar heilagleika niðrandi orðum - til dæmis talað um verk sín eins
og hverja aðra óværu sem á hann skríður (37). Eða þá kvartað sáran um
að bókmenntirnar séu „leiðinleg kvöl og kvöð“ á honum - enda takist
þeim aldrei að hafa í fullu tré við „veruleikann og hugarstarf manns. Góð
saga getur aldrei komist óbrengluð úr heilabúinu“ (37). Það ríkir í
7 Léf Tolstoj segir í bréfi til N. Strakhovs, þá (árið 1878) haldinn skrifteppu:
„Það er sem allt sé til reiðu til að skrifa og rækja þar með sína skyldu hér á
jörðu, en það sem vantar er að trúin á sjálfan mig ýti við mér, trúin á að það
skipti máli sem ég er að gera, það vantar þessa orku blekkingarinnar." Sbr. B.
Eikhenbám. O proze. Leníngrad 1968, bls. 87.