Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 216

518
GÍSLIÁGÚST GUNNLAUGSSON
SKÍRNIR
ekki úrræði til að hafa bein afskipti af málinu? Réð það úrslitum að ís-
land var hersetið af Bretum og átti ekki stjórnarfulltrúa í Berlín? Hér
skortir á að skrásetjarinn, Garðar Sverrisson, hafi leitað nægjanlegra
skýringa á afstöðu og aðgerðarleysi yfirvalda. Svíar fóru með íslensk
málefni gagnvart Þjóðverjum og sænskur erindreki sótti Leif heim í
búðirnar í Þýskalandi. Jafnframt fékk hann reglulega sendingar frá
sænska Rauða krossinum og að lokum voru það Svíar sem fluttu nor-
rænu fangana heim úr Sachsenhausen. Á hinn bóginn hlýtur afskiptaleysi
íslenskra stjórnvalda af málinu að vekja athygli í ljósi þesss ofurkapps
sem þau lögðu á að fá Ólaf Pétursson leystan úr haldi. Frekari rannsókna
er þörf til að skýra þennan þátt málsins að fullu.
Á hinn bóginn hefur nokkuð verið fjallað um afstöðu Islendinga til
þýskra gyðinga er hingað leituðu á fjórða áratugnum undan ofsóknum
nasista. Þetta er viðfangsefni Einars Heimissonar í skáldsögunni Götu-
vísa gyðingsins.10 Sagan byggir í öllum aðalatriðum á raunverulegum
atburðum sem Einar hefur einnig gert skil í sjónvarpsþætti. Söguþráður-
inn snýst um þýska gyðingafjölskyldu sem fær hér dvalarleyfi um
skamma hríð, hefur hér atvinnurekstur og býr við þröngan kost í
leiguhúsnæði. Atvinnureksturinn kemur íslenskum samkeppnisaðila illa.
Sá kvartar við yfirvöld sem bera brigður á réttindi fjölskylduföðurins til
iðju sinnar. Föðurnum er synjað um áframhaldandi dvalarleyfi og fjöl-
skyldumeðlimir að lokum fluttir nauðugir úr landi, nema bróðir eigin-
konunnar sem hafðist við í felum.
Hér verður ekki lagt mat á bókina sem skáldverk. Ljóst er af ritum
Þórs Whiteheads að íslensk stjórnvöld höfðu beinlínis þá stefnu að veita
gyðingum ekki dvalarleyfi hér á landi. Þeir voru sagðir óæskilegir í
skeyti ríkisstjórnarinnar til Sveins Björnssonar sendiherra í Kaupmanna-
höfn. Hermann Jónasson kvað þessa afstöðu tekna til að hamla gegn
flóttamannastraumi og Tíminn áleit Islendingum nærtækara að hugsa um
sína eigin ómaga.* 11 Lengra náði samúð íslenskra stjórnvalda ekki. I sögu
Einars kemur þessi stefna hvergi fram. Formleg yfirvöld eru dregin mjög
óljósum dráttum í bók hans og engu líkara en að afstaða þeirra byggi
fremur á kvörtun samkeppnisaðila en meðvitaðri stefnu í garð flótta-
manna. Engu að síður stingur hann hér á kýli sem er svartur blettur í ís-
lenskri sögu og vekur spurningar um afstöðu Islendinga til flóttafólks
fram á þennan dag.
10 Sagan hefur nýlega komið út á þýsku og fengið góðar viðtökur, sjá Kolbrúnu
Bergþórsdóttur, „Uppgötvun", Pressan 2. sept. 1993.
11 Þór Whitehead, Ófriður í aðsigi, bls. 86. Sjá einnig grein hans „Kynþáttastefna
íslands", Lesbók Morgunblaðsins 13. jan. 1974.