Skírnir - 01.09.1993, Page 97

SKÍRNIR
HVAÐ ER UPPLÝSING?
399
er varðar þau gildi sem þau hafa einblínt á. Þessir gildisdómar
hafa auk þess þjónað því hlutverki að greina hinar ýmsu tegundir
húmanisma í sundur á gagnrýninn hátt: ein þeirra fólst í gagnrýni
á kristindóminn eða á trúarbrögðin almennt; einnig var til kristi-
legur húmanismi sem var í andstöðu við meinlætasinnaðan
húmanisma sem snerist miklu meir um guðdóminn (það var á 17.
öld). Á 19. öld var til tortrygginn húmanismi, andsnúinn vísind-
unum og gagnrýninn í þeirra garð; og annar sem lagði aftur á
móti allt traust sitt á þessi sömu vísindi. Marxisminn var húman-
ismi; tilvistarstefnan, persónalisminn voru það líka; einu sinni
voru þeir til sem risu upp til varnar mannlegum gildum sem þjóð-
ernissósíalisminn hélt á lofti; jafnvel stalínistar kenndu sig við
húmanisma.
Ekki má draga af þessu þann lærdóm að það beri að hafna öllu
því sem kennir sig við húmanisma; heldur að stef hans séu of
sveigjanleg, of fjölbreytt, of formlaus til að unnt sé að grundvalla
hugsun á þeim. Og að minnsta kosti síðan á 17. öld er staðreynd-
in sú að það sem kallað hefur verið mannhyggja hefur alltaf þurft
að styðjast við ákveðnar hugmyndir um manninn sem fengnar
eru að láni frá trúarbrögðunum, vísindunum, stjórnmálunum.
Hlutverk húmanistans er að fegra og réttlæta hugmyndir um
manninn sem hann kemst ekki hjá að grípa til.
En ég held að þessum síendurteknu stefjum húmanismans sem
ávallt byggðu á einhverju öðru megi einmitt lýsa sem andstæðum
við meginregluna um stöðuga gagnrýni og sjálfssköpun okkar
sem sjálfstæðra vera: þ.e. meginregluna sem er kjarni hinnar
sögulegu sjálfsvitundar Aufklárung. Frá þessu sjónarmiði finnst
mér nær að tala um togstreitu milli Aufklárung og húmanismans
en um samleið. A.m.k. virðist mér varhugavert að rugla þeim
saman; og raunar sögulega ónákvæmt. Þótt spurningin um mann-
inn, um mannkynið, um húmanismann, hafi verið mikilvæg alla
18. öldina, þá leit Aufklárung mjög sjaldan á sig sem húmanisma.
Einnig er vert að nefna að á 19. öld var þess gætt í umfjöllun um
húmanisma 16. aldar, en hún skipaði mikilvægan sess í verkum
sagnfræðinga á borð við Sainte-Beuve og Burckhardt, að halda
honum aðgreindum frá upplýsingunni og 18. öldinni, og raunar