Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 142
416
HJÖRDÍS BJÖRK HÁKONARDÓTTIR
SKÍRNIR
vald og friðhelgi.5 6 Hver þeirra hefði síðan sína andstxðu annars
vegar og hins vegar gagnstæðu eða fleyg.b Til dæmis gæti ekki
staðist að sami maður ætti bæði rétt og ætti ekki rétt til sama
hlutar, A, hér væri um andstæður að ræða. Gagnstæða réttar væri
hins vegar skylda. Hefði maður rétt til einhvers bæru aðrir
skyldu í ljósi þessa réttar. Samkvæmt skilgreiningu Hohfelds
þýðir hugtakið skylda stöðu manneskju sem er skipað af þjóðfé-
laginu að gera eitthvað eða að láta eitthvað ógert í þágu annars
aðila, strax eða í framtíðinni, og að viðlagðri refsingu af hálfu
samfélagsins ef óhlýðnast er.
Hugtakið réttindi eða réttur er nokkuð vítt og er notað jöfn-
um höndum yfir ólíka hluti. Hér eru mannréttindi til umræðu og
þau eru ein tegund réttinda og innifalin í því hugtaki. Til þeirra
teljast óumdeilanlega grundvallarréttindi eins og réttur til lífs og
frelsis og svonefnd borgaraleg réttindi eins og réttur til tjáningar
og trúariðkunar, umdeilt er hins vegar hvort þriðji flokkurinn, fé-
lagsleg og menningarleg réttindi eins og til heilbrigðisþjónustu
eða menntunar, sé réttnefndur mannréttindi, en að því mun ég
koma síðar. Fjölmörg réttindi, sem ekki teljast mannréttindi, hafa
menn í krafti löggjafar, til dæmis erfðarétt, uppsagnarrétt, verk-
fallsrétt og rétt til endurgjalds fyrir hlut eða þjónustu. Stundum
er deilt um mörk réttinda og hvort ákveðin réttindi séu mannrétt-
indi, eins og til dæmis eignarrétturinn, og á slík deila oft rætur í
hugmyndafræðilegum ágreiningi. Hagsmunir eru hins vegar eitt-
hvað sem maður sækist eftir, óskar sér eða kemur sér vel fyrir
mann. Hagsmunir eru ekki sambærilegir við réttindi; ég kann að
hafa hagsmuni af því að hlutafé í ákveðnu fyrirtæki hækki, en ég á
ekki rétt á því. Ef ég á rétt verður honum að öllu jöfnu ekki hnik-
að vegna hagsmuna annarra, síst af öllu ef um mannréttindi er að
ræða. Hagsmunahópar berjast oft fyrir og fá lögbundinn rétt sinn
til einhvers, eins og lögverndaðs starfsheitis eða verkfallsrétt. Ein-
staklingar geta fengið viðurkenndan einkarétt á til dæmis upp-
finningu, höfundar eiga rétt á hugverki sínu. Ekkert af þessu telst
þó til mannréttinda.
5 Hohfeld notar á frummálinu hugtökin right, privilege, power og immunity.
6 Hér notar Hohfeld orðin opposites og correlatives.