Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 167

SKÍRNIR
HÁMARKSRlKI, LÁGMARKSRÍKI
441
valdhafar væru skyldugir til þess að hlýða lögum guðs rétt eins og
aðrir menn og ef þeir brytu þessi lög þá mættu landsmenn steypa
þeim af stóli. I stað þess að setja ríkisvaldinu skorður með alþjóð-
legum valdastofnunum eins og kaþólska kirkjan var setti Locke
rétt almennings til að skipta um valdhafa ef þeir brjóta af sér.
Helsta markmið stjórnspekinnar í Ritgerð um ríkisvald er að
verja og skilgreina rétt alþýðu til uppreisnar gegn harðstjórn og
þá um leið að draga mörk löglegs ríkisvalds og harðstjórnar, setja
fram kenningu um hvað ríkisvaldið má og hvað það má ekki. Ur
varð stjórnspeki fyrir fullvalda þjóðríki sem samrýmist bæði al-
þjóðahyggju og einstaklingshyggju og svarar því hvernig saman
geta farið einstaklingsfrelsi og jafnrétti allra manna annars vegar
og öryggi og styrk stjórn hins vegar.
Hvernig þarf stjórnskipun ríkisins að vera til að stjórnvöld
séu fær um að sinna hlutverkum sínum en geti samt ekki kúgað
þegnana eða beitt þá ofríki? Hvernig getur frelsi og valdstjórn
farið saman? Hvar liggur hinn gullni meðalvegur milli stjórnleys-
is og alræðis? Svar Lockes er margþætt en að mestu fólgið í tveim
kenningabálkum: Annar fjallar um samfélagssáttmála og ríki nátt-
úrunnar; hinn um náttúrurétt og mannréttindi. Þessar kenningar
styðjast á ýmsán hátt við hugmyndir Lockes um mannlegt eðli,
uppeldi og félagsmótun sem hann setti fram í Hugleiðingum um
uppeldismál og Ritgerð um mannlegan skilning.
Mannlegt eðli, uppeldi og félagsmótun
í ritum sínum fjallaði Locke um mörg ólík efni: Þekkingarfræði
og frumspeki í Ritgerð um mannlegan skilning, uppeldis- og
menntamál í Hugleiðingum um uppeldismál, stjórnspeki í Rit-
gerð um ríkisvald. Auk þessa ritaði hann um hagfræði og vinnu-
mál og guðfræði.
Víst er að heimspeki Lockes myndar ekki kerfi þar sem eitt
leiðir af öðru. Stjórnspeki hans verður til dæmis ekki leidd af
kenningum hans um önnur efni. Eg held samt að sá mannskiln-
ingur og sú manngildishugsjón sem birtist í skrifum Lockes um
þekkingarfræði og uppeldis- og menntamál falli vel að stjórn-
speki hans.