Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 166

440
ATLI HARÐARSON
SKÍRNIR
ekki er svo mikið víst að hann hafði samúð með málstað fá-
mennra trúflokka sem sættu ofsóknum eða aðkasti eins og socini-
anistar máttu þola. Sennilegt er að Locke hafi byrjað að hugleiða
stjórnspeki vegna áhuga á umburðarlyndi í trúmálum og aðskiln-
aði ríkis og kirkju.
Rök Lockes fyrir trúfrelsi eru meðal annars merkileg vegna
þess hvernig hann greinir milli einkalífs og opinbers lífs. Aður
höfðu jafnaðarmenn (levellers) og fleiri að vísu haldið fram rök-
um í þá veru að menn mættu hugsa hvað þeir vildu en yfirvöld
mættu hafa stjórn á breytni þeirra, meðal annars helgisiðum. Arið
1667 var Locke kominn á þá skoðun að valdhafar skyldu aðeins
skipta sér af þeim athöfnum manna sem hefðu áhrif á annarra hag
en láta einkalíf þegnanna afskiptalaust og hann skilgreindi einka-
lífið svo að flest venjulegt helgihald og trúariðkanir sem og skoð-
anaskipti um trúmál og heimspeki féllu innan vébanda þess.6
Þessi greinarmunur á einkalífi manns, sem valdhafar og aðrir
skulu láta afskiptalaust, og athöfnum sem varða almannahag og
ríkið má hafa afskipti af er enn ein af undirstöðum frjálslyndra
viðhorfa í stjórnmálum og meðal þess sem sameinar t.d. frjáls-
hyggjumenn og frjálslynda jafnaðarmenn.
A miðöldum litu flestir lærdómsmenn svo á að veraldlegir
valdhafar væru settir undir lög guðs. I þessu fólst meðal annars að
löggjafarvald þeirra var takmarkað af trúarlegum boðorðum og
stundum líka hefð og ákvörðunum biskupa og páfa. Kirkjan gat
hlutast til um málefni einstakra ríkja, enda var hugmyndin um
fullveldi ríkja framandi miðaldamönnum - topparnir á stigveldi
mannlífsins voru ofar konungum einstakra ríkja. Með eflingu
þjóðríkja og konungsvalds óx þeirri skoðun fylgi að konungar
væru fullvalda og hefðu óskorað vald til að setja þjóð sinni lög.
Þeir þægju vald sitt beint frá guði og þyrftu ekki að standa nein-
um öðrum reikningsskap ráðsmennsku sinnar.
Hér reyndi Locke enn að rata milliveginn. Hann gerði ráð
fyrir að ríki væri fullvalda og ekkert útlent yfirvald geti sagt lög-
gjafa þess fyrir verkum. En hann hafnaði því að konungar þægju
vald sitt beint frá guði og væru hafnir yfir lög. Hann taldi að
6 Sjá Wootton 1993 bls. 36 o. áf.