Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 248
522
SVAVAR HRAFN SVAVARSSON
SKÍRNIR
aldahugtak. Og ekki nóg með það, heldur útskýrir Arngrímur þetta ís-
lenska embætti með langri tilvitnun í verk Niels Krag um hina fornu
Spartverja.6 Merkilegt nokk: útskýring á Spartverjum er útskýring á Is-
lendingum. Nefnum annað náskylt dæmi. Hvaða latneska orð notar
Finnur fyrir íslensku orðin „goði“ og „goðorð“? Honum er vandi á
höndum, en hann heldur rakleiðis til Rómar og nefnir goðann praetor og
goðorð praetura, sem vísar til hins rómverska embættis dómstjórans
(periodus I, sectio I, cap. 1, §1 = I, bls. 102). Arngrímur hafði hins vegar
kosið að fara aðra leið, en áþekka, því hann þýddi orðið með tilvísun til
latneska orðsins aedilis, sem vísar til annars rómversks embættis
(Crymogæa I 71-73 = Opera II, bls. 65-66). Allar leiðir liggja til Rómar.
Goðinn er í einhverjum skilningi eins og aedilis, segir Arngrímur: „For-
ráðamenn héraða [= goðar] [...] túlkuðu þannig bæði lög og trúarbrögð
(enda þótt lagatúlkun væri síðar fremur verksvið lögsögumanna). Á líkan
hátt tóku edílar Rómverja sér nokkurn hluta af lögsögu pretora."7 Ef við
ættum núna að útskýra aedilis á íslensku, segðum við hugsanlega að
hann væri eins og lögreglustjóri eða gatnamálastjóri. I umræðu sinni um
hugtakið „fjörbaugsgarður" leitast Finnur við að útskýra orðin þrjú sem
mynda hugtakið (periodus II, sectio I, cap. 1, §18, nota b = I, bls. 137-
42). Til að útskýra orðið „fjör“ nefnir hann til dæmis „frekur er hver til
fjörsins" og segir „hvað varðar merkingu er þetta hliðstætt orðum
Ciceros honesta quœvis ratio est expediendæ salutis, eða „það er heiðvirt
að beita öllum brögðum til að bjarga lífi sínu““ (Pro Milone 10).8 Hann
útskýrir íslenskan málshátt með því að segja að hann sé eins og tiltekinn
síserónískur frasi. Hér ber að taka fram að í Kirkjusögu Finns eru dæmin
af þessum toga reyndar ekki mýmörg, enda viðfangsefnið, saga kristinn-
ar kirkju, þess eðlis að latínan bjó þegar við langa hefð, en þeim mun
fleiri eru dæmin hjá Arngrími, enda nefnist hann hinn lærði.9
6 Crymogæa I 74 (= Opera II, bls. 66-67), þar sem vísað er til: Cragius, De
Republjica] Laced[cemoniorum. Libri IV (Genf, 1593)] lib. 2 cap. 6 (= bls. 83).
7 Þýðing Jakobs Benediktssonar (Arngrímur Jónsson, Crymogæa (Sögufélag:
Reykjavík, 1985)), bls. 170. Crymogæa I 71 (= Opera II, bls. 64):
Provinciarum præfecti [...] fuere juris et Sacrorum interpretes (quanquam juris
interpretatio postea magis ad Nomopbylaces spectabat). Quemadmodum apud
Romanos Ædiles prætoriæ jurisdictionis partem etiam usurpabant.
8 [...] quod quoad sensum cum Ciceroniano illi convenit: honesta quævis ratio
est expediendæ salutis.
9 Að þessu leyti er munurinn á Arngrími og Finni býsna mikill. Báðir biðja les-
endur vitaskuld forláts á andleysi sínu og menntaskorti, enda var slík retórík
aðeins siðsamleg kurteisi. Arngrímur kemst svo að orði um sjálfan sig í Brevis
commentarius (í þýðingu Árna Þorvaldssonar (Arngrímur Jónsson, Stutt
greinargerð um Island [fjölritað sem handrit] (Reykjavík: Sögufélag, 1993) bls.
18) 2r = Opera I, bls. 10-11): „ég [...] sem tæplega, og þó varla það, hefur
hlotnast að fá nasasjón af bókmenntum, ég sem er langneðstur allra þeirra,