Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 247

SKÍRNIR
AÐ HUGSA Á LATÍNU
521
árum síðar var bókin endurútgefin með enskri þýðingu í Lundúnum. Á
okkar dögum er latína hvorki töluð né skrifuð. Auk þess er hún æ
sjaldnar lesin. Á sautjándu og átjándu öld var hún bæði lesin og alloft
notuð til skrifta, sem fyrr segir. En hún var ekki lifandi í sama skilningi
og íslenskan var lifandi; hún var lærdómsmál. Hún var nýlatína, kannski
ólík miðaldalatínu að því leyti að hún leitaði að hætti húmanistanna til
fornaldar. Latína sautjándu og átjándu aldar var því býsna skuldbundin
klassískri latínu; tungumálið sem Arngrímur og Finnur beittu eða vildu
beita átti að einhverju leyti að vera mál klassískrar fornaldar. Á þetta
mikilvæga atriði bendir Minna Skafte Jensen í formála sínum að bók-
menntasögunni (bls. 7-12). Málið var notað til að lærdómsmenn samtím-
ans gætu skilið skrifin, frásögnina, skýringarnar og rökin. Þessu fylgir að
málheimurinn sjálfur var að miklu leyti klassískur og gegnsýrður klass-
ískri menningu. Sjálf orðin sem voru notuð voru hluti af þessari klass-
ísku menningu, enda voru lesendur latínunnar eðli málsins samkvæmt
menntaðir í klassískum fræðum, lesnir í klassískum höfundum. Latneska
málinu fylgdi því heill heimur tilvísana sem var öllum hulinn nema þeim
sem höfðu kynnst klassískri menningu. Þessi heimur tilvísana getur, að
mér virðist, birst á þrennan hátt í verkum þessara Islendinga sautjándu
og átjándu aldar, og enn vísa ég til Arngríms Jónssonar og Finns Jóns-
sonar sem útvarða þessa tímabils.
Fyrsti hátturinn hefur þegar komið fram, tungumálið sjálft. Það er
ljóst að málið sníður höfundinum stakk. Væri mér gert að rita þessa
grein aðeins og einvörðungu á miðalda íslensku, ætti ég bágt. Og hvað ef
ég ritaði á eins tærri gullaldarlatínu og mér væri fært? Tilvísanaheimur
Ciceros skyti upp kollinum einungis í krafti orðanna sjálfra. Eg gæti ekki
notað málshætti og orðatiltæki sem okkur væru töm á íslensku, eða
myndlíkingar, heldur leitaði ég til klassískrar fornaldar. I Historia
Ecclesiastica Islandiae frá síðari hluta átjándu aldar þarf Finnur Jónsson
iðulega að þýða íslenskar heimildir yfir á latínu, meðal annars tækniheiti
og ýmiss konar hugtök, sem og málshætti. Hvernig fer hann að, og Arn-
grímur líka, sem og vafalaust fleiri, þegar þýða þarf hugtakið „lögsögu-
maður" yfir á klassíska latínu til að þeir skilji sem lesa textann með gler-
augum sinnar klassísku menntunar? Hvað er gert um þessar mundir þeg-
ar orðið er þýtt yfir á ensku? Vafalaust er reynt að þýða hugtakið á eins
gagnsæjan hátt og unnt er, til dæmis með „law-speaker“ eða „lawspeak-
ing-man“. Finnur og aðrir Islendingar á þessu tímabili hefðu líkast til
getað farið svipaða leið og notað latneskt orð eða orðasamband sem væri
gagnsætt á sama hátt og þessi ensku orð eru, til dæmis legis dictor. Þó er
slík leið ekki farin. Hér nota þeir tökuorð úr grísku nomophylax, sem
orðrétt þýðir „lögvörður“ og er útskýrt af Cicero í De legihus (III 46).
Nomophylax gegndi ekki ólíku hlutverki hjá Spartverjum og lögsögu-
maður hjá Islendingum. Notkun orðsins sýnir að tilvísanaheimurinn er
klassískur. Orð úr klassískri fornöld er notað til að þýða norrænt mið-