Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1993, Síða 44

Bjöm Magnússon
séu veittar fullar bætur. Þess vegna gerðist Guð maður, að enginn minni
en Guð gat greitt þær bætur (Satisfactio vicaria). Hér er guðshugmyndin
orðin harla ólík guðshugmynd Jesú, um hinn nálæga, kærleiksríka föður.
Það er guð reiðinnar og hins óbifanlega strangleika.
Skólaspekingarnir bæta hér í raun og veru litlu við. Með nýjum áhuga
fyrir heimspeki Aristótelesar kemst hin óhlutbundna hugsun í algleyming,
og nú reyna menn að álykta um veru Guðs út frá rökfastri hugsun einni
saman.Tómas Aquinas talar um Guð sem óendanlega veru (substantia),
algjöra (absolut), en þó persónulega. Eðli hans er skapandi starf, hugsun
og vilji, sem stjórnast af kærleika (Deus vult, quia bonum est). Takmark
hans er hann sjálfur. Hann hefur skapað heiminn, sem stefnandi og
leiðandi að þessu marki. Hið guðsæilega er hið verulega (Aristóteliskur
realismi).
Þessi aðferð, sem treystir á hina óhlutbundnu hugsun, lifir enn í
lútherska rétttúnaðinum. Þar er enn rætt um veru Guðs (essentia
spiritualis infinita). Eiginleikar hans eru taldir (neikvæð lýsing) og
flokkaðir. Þrenningin er leyndardómur ofar skynseminni, en þó reynt að
skýra hvernig hún verkar (eining út á við, greining inn á við). Valdboð
ritningarinnar er úrskurðandi, byggt á guðlegum innblæstri.
Þá er að sjálfsögðu að finna sömu aðferð hjá heimspekingum nýju
aldarinnar, er þeir hugsa um guðdóminn. Spinoza neitar, að saman geti
farið persónuleiki og algjörleiki. Hjá honum er Guð frumveran
(substantia), sem í öllu birtist (panþeismus). Kant sýnir fram á veilur
hinna eldri sannana fyrir tilveru Guðs, en heldur fram hinni mórölsku
sönnun. Hegel og hins ídealska heimspeki hafa átt mikinn þátt í því að rífa
niður hina gömlu guðshugmynd, sem byggð er á hugrænum heilabrotum.
3. Enn má greina hina þriðju leið, sem menn hafa farið tíl að gera sér
grein fyrir eðli Guðs. Hana má kalla viljaleiðina.
Scótistar meðal skólaspekinga miðaldanna héldu fram hinum einráða
vilja Guðs. Almætti hans birtist í því, að hann getur gert hvað, sem hann
vill (Occam). Allt er gott, sem Guð vill (Scotus: Bonum est, quia Deus
vult). Sama liggur til grundvallar guðfræði Sociniana og Armininga.
Hjá Calvín birtist þessi skoðun í þeirri mynd, að eðli Guðs væri hið
ósveigjanlega réttlæti. Hið óbreytanlega almætti Guðs birtíst í eilífri
ráðsályktun hans (praedestinatio). Hér er snúið við guðsmynd Jesú. Þeir
eiginleikar Guðs, sem sérstaklega birtast í boðskap Jesú, eru gerðir
undirorpnir einráðum vilja, en strangleikinn gerður að eðlisnauðsyn.
3) Inntak guðshugmyndarinnar
a) Uppruni guðshugmyndarinnar
Hið fyrsta, sem verður að gera sér grein fyrir, þegar rætt er um
hugmynd mannsins um Guð, er hvernig sú hugmynd er til orðin.
Rómverskt skáld sagði: „Primus in orbe deos fecit timor” (Statius:
Thebais III. 661), og kemur það að miklu leyti heim við nýjustu
42