Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1993, Síða 45

Sérkenni kristindómsins
rannsóknir á því efni. Það er tilfinningin fyrir hinu heilaga, háleita, sem í
fyrstu birtist mest sem ótti: hið heilaga er mysterium tremendum. En það
bindur brátt fleira í sér, það er fascinans, undursamlegt og aðdáunarvert
(Otto). Gagnvart þessu stendur frummaðurinn fullur ótta og lotningar
(Heiler, Gebet, bls. 38nn). Þannig er guðstrúin á fyrsta stigi sínu frekast
bundin við tilfinningu mannsins. Og hún er það jafnan að því leyti, að í
henni felst jafnan eitthvað ó-rætt (irrationale), sem ofar er skilningi
manna.
Annað stig guðshugmyndarinnar er það, er menn skoða samband sitt
við Guð út frá siðferðilegu sjónarmiði og hollustu við hann fólgna í
hlýðni við viss boðorð. Þá er trúin viljaatriði öðru fremur. Þessi hlið
birtist sérstaklega í hinum ströngu lögmálstrúarbrögðum eins og t.d.
Gyðingdómnum.
Þriðja stig guðstrúarinnar er það, er menn reyna að gera sér
skynsamlega grein guðshugmyndar sinnar. Þá er trúin þekkingaratriði,
samsinning ákveðinna kennisetninga. Þá reyna menn að samræma reynslu
trúarinnar heimsskoðun sinni, og setja innihald trúar sinnar fram í
fastmótuðum orðum. Þá verða til trúarlærdómar og játningar.
Þróunarsaga kristinnar guðshugmyndar, sem vér höfum litið stuttlega
yfir hér að framan, gerist nær eingöngu á þessi stigi. Að vísu má
undanskilja mýstíkina að nokkru leyti, en bæði er það, að hún hefur
aldrei verið ríkjandi í kristindómnum, og svo hitt, að einnig hún hefur
reynt að gera skynsamlega grein guðsþekkingar sinnar, enda byggist hún í
raun og veru á guðsþekkingu, eins og samband hennar við gnóstíkina
sýnir.
Slíkt hlýtur líka hver sú guðshugmynd að gera, sem mótast meðal
menningarþjóða. Þar hlýtur jafnan að vera lögð allrík áhersla á
þekkingarhliðina. Guðsþekking er líka víða talin æðsta stig trúarinnar,
þótt í mismunandi merkingu sé (Jer. 31,34, I. Jóh. 4,7. o.v).
En er vér ræðum um þekkingu á Guði, þá liggur í augum uppi, að ekki
getur þar verið um að ræða þekkkingu í sama skilningi og þegar rætt er
um þekkingu efnislegra hluta. Guðsþekkingin verður að fást eftir öðrum
leiðum en önnur þekking. Að álykta neðanfrá, frá mannlegum
eiginleikum til fullkomnunar þeirra í Guði (via eminentiae), gefur aldrei
út af fyrir sig neina Guðshugmynd (sbr. Feuerbach fór þá leið og fann
engan Guð). Aðrar hugsanaleiðir til að þekkja Guð eftir (via negationis,
via causalitatis), gefa ekki heldur út af fyrir sig fullnægjandi úrlausn.
Þessar leiðir geta aðeins komið að gagni sem líkingaraðferðir, með því
fororði, að þar sé eingöngu um líkingar að ræða (sbr. Otto, bls. 62nn).
Þetta hefur ýmsum mestu andans mönnum skilist, og má vitna í tvö
ummæli, sem benda á það. Hugo frá St. Viktor kemst svo að orði: Sumpta
sunt vocabula, ut intellegi aliquatenus posset, quod comprehendi non
poterat” (cit. Otto, bls. 68). og Ágústínus segir; er hann ræðir um
þrenninguna: „Dictum est „tres personae”, non ut illud diceretur, sed ne
taceretur” (De trinitate, cit. Hamack, Dogmengesch. bls. 217).
43