Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2004, Side 52

50
velgengni í lýðræðisþjóðfélagi (Tatum, 1999).
Samkvæmt þessu sjónarmiði hefur það mikið
gildi að skilja hvemig sem best má tryggja að
skólinn gefi sem flestum möguleika á að öðlast
jákvæða sjálfsmynd og jákvæða tilfinningu
fyrir eigin menningu.
I þessari grein verður greint frá orðræðum eða
félagslegum röddum ungs fólks, hvernig það
staðsetur sig í umheiminum, um sjálfsmyndir
þeirra sem íslendinga og þjóðarvitund þeirra
á tímum hnattvæðingar og fjölmenningarlegra
áhrifa.
En hvað er átt við með hugtökunum
sjálfsmyndir, þjóðarvitund og hnattvæðing?
Með hugtakinu sjálfsmynd er oft átt við tvö
meginatriði. Annars vegar grunnatriði eins og
að vera aðskilin persóna, sem birtist í tilburðum
til sjálfstæðis og valda (e. agency) og hins
vegar það að vera hluti af félagslegri eða
trúarlegri heild, sem birtist í þörf fyrir nánd,
sameiningu og samkennd með stærri heild (e.
communiori) (Gjerde og Onishi, 2000, 217).
Sjálfsmyndir fólks eru í mótun alla ævi, en
unglingsárin eru yfirleitt talin mjög mikilvæg
fyrir þá þróun, þegar barnaímyndin víkur og
fólk nær að skilgreina sig á eigin forsendum út
frá auknum vitrænum þroska (Erikson, 1968;
Guðný Guðbjörnsdóttir, 1994).
Atök við sjálfsmyndarmótun eru af marg-
víslegum toga. Ein átökin eru á milli þess
að líta á sjálfsmyndina sem heildstæða og
þá tengda aldri, uppruna, kynþætti, kynferði
eða tilteknum stofnunum og þess að hún sé
fljótandi, sjálfvalin að hluta og í sífelldri
þróun (Wallace-Cowell, 1999). Sjónarmiði
manngildisstefnunnar um heildstæða sjálfs-
mynd var ögrað af Foucault (1980) og póst-
strúktúarlistum sem hafa bent á mikilvægi
valds við mótun sjálfsmyndar að þekking
á sjálfinu eins og önnur þekking verði til
í valdatengslum innan ákveðinnar orðræðu.
Foucault taldi sjálfið því vera óstöðugt þar
sem það er staðsett samtímis í mismunandi
orðræðum og valdatengslum, og því væru
mótsagnir oft óhjákvæmilegar og eðlilegar
(Mansfield, 2000; Guðný Guðbjörnsdóttir,
1994). Valdið í merkingunni tengsl var
hefðbundið tengt stéttarstöðu, kynferði eða
kynþætti en síðustu árin hefur hnattvæðingin
og netvæðingin gert neyslumenningu unglinga
miðlæga í þessu samhengi (Bean og Moni,
2003). Menningarfræðingar benda á að
unglingar séu ekki eins staðbundnir og áður,
reiki gjarnan um á verslunarmiðstöðvum,
flugvöllum, lestarstöðvum, á öldum ljósvakans
eða í sýndarveruleika internetsins. Þessir
staðir gefi ekki sömu festu og fjölskyldan,
skólinn, vinnan og samfélagið gerði áður fyrir
sjálfsmyndarmótun, þeir séu meira fljótandi, oft
sveipaðir glansmynd og skapi frekar firringu
en tengsl (Dolby, 2002). Það sjónarmið kemur
fram að þessar aðstæður skapi víðast hvar
meiri frávik frá hefðbundinni félagsmótun og
mótun þjóðarvitundar en áður hefur þekkst.
Þjóðarvitund fólks muni breytast, því hún
byggi hefðbundið á útilokun, sem gangi ekki
á tímum hnattvæðingar. Því er oft talið að
þriðja árþúsundið eða 21. öldin einkennist af
menningarblöndu (hybridity), með tilheyrandi
breytingum á sjálfsmyndum fólks (Portella,
2000).
Fræðilega eru því skiptar skoðanir um
hvort gera má ráð fyrir að atferli og skoðanir
fólks á sjálfum sér flæði frá fastmótuðum
kjarna persónuleikans og margir velta fyrir sér
hvemig ungt fólk í dag fer að (Cameron, 2000;
Guðný Guðbjörnsdóttir, 1994, 2001). Þegar
fólk talar um sjálfsmynd sína eða samsömun
(identity) endurspeglar það eigin sjálfsmynd
en eru um leið að skapa hana (e. doing identity)
(Cameron, 2000). Hér er litið á talað mál (e.
spoken discourse) sem mikilvæga uppsprettu
fyrir þá sem vilja skoða hvernig sjálfsmyndir
eru að mótast og á rannsóknargögnin sem
texta sem endurspeglar orðræðu, hvernig ungt
fólk á íslandi talar um eigin þjóðarvitund
og hvaða merkingu íslensk menning hefur
fyrir viðkomandi. Athugað verður því hvort
orðræða unga fólksins endurspeglar hugmynd
manngildisstefnunnar og módernismans um
heildstætt sjálf eða hugmyndir póstmódemis-
mans um að sjálfsmyndin sé spurning um val
eða eigin sköpun við ofannefndar aðstæður,
margbreytilega siði, neysluhyggju og sýndar-
Tímarit um menntarannsóknir, 1. árgangur 2004