Orð og tunga - 01.06.1997, Síða 42

Veturliði Óskarsson: Tæk orð og miður tæk í Blöndalsorðabók
30
á milli. Lrku máli gegnir um sum nýleg orðasambönd sem tekin hafa verið upp sem
heild og geyma tökuorð sem annars er ekki amast við; þannig er tökuorðið lukka ekki
spurnarmerkt en orðatiltækið að óska e-m til lukku með e-ð er það. Enn fremur má
finna dæmi um orðalag sem tíðkaðist í fornu máli en þykir vont nú vegna þess að notkun
í nútímamáli er talin stafa af erlendum (dönskum) áhrifum, dæmi: halda af e-m, d.
holde af en, en dæmi um það má t.d. sjá í Bósa sögu: „Hverir eru með konungi?" segir
Bósi, „þeir sem hann heldr mest af?“6
3 Þegnréttur þá og nú
Þó að spurnarmerkt orð í Blöndalsorðabók séu ekki býsna mörg má búast við að
mörgum komi á óvart — líka mörgum fræðimönnum — hvaða orð eru dregin í þann
dilk. Tökuorð eru náttúrlega tekin upp vegna þess að þau standa fyrir einhverjar
nýjungar. I fyrstu eru þau eins og hver önnur tískufyrirbæri sem ergja ástvini tungunnar
og oft má deila um nauðsyn þess að þau séu tekin upp. En á sama hátt og sum tíska
verður smám saman gömul og sígild eru sum tökuorð smátt og smátt tekin í sátt og
verða hluti af eðlilegu máli flestra. Þannig eru t.d. orðin fagmaður, fag ogfagþekking
spumarmerkt í Böndalsorðabók og hið sama á við um öll orð sem heíjast ápakk- (pakka,
pakkapóstur, pakkhús o.s.frv.) en þessi orð hafa með tímanum öðlast fullan þegnrétt í
íslensku máli og kæmi víst fáum í hug nú á dögum að amast við þeim.
Til nánaii staðfestingar á þessu þróunarmynstri verða hér tekin nokkur dæmi um
spurnarmerkt nafnorð og sagnorð í orðabókinni:
1. bjamargreiði (d. bjprnetjæneste), galli (frb. [kal:i]) (d. gala), gráða (d. grad),
gúmmíslanga1 8 (d. gummislange), innlegg (d. indlæg), innrétting (d. indretning),
klumpur (d. klump), laxerolía (d. amerikansk olje; sbr. d. laksere), mappa (d.
mappe), mótpartur (d. modpart), munstur& (d. mpnster), óupplýstur (d. uoplyst),
pólitík (d. politik), rauðspretta (d. rpdspætte), reikningsskapur (d. regnskab),
rekki (d. række), salvi (d. salve), saumaverkstœði (d. syværksted), skans9 (d.
skanse), skikkanlegur (d. skikkelig), skorsteinn (d. skorsten), slangyrði (d. slang-
ord), snaps (d. snaps), snuð (d. narresut; sbr. d. snyderi), sort (d. sort), sódavatn
(d. sodavand), sósíalisti (d. socialist), splitti (d. split), stefnumót (d. stævnempde),
talía (d. talje), trilla (d. trille (í söng)), túramaður (d. kvartalsdranker; sbr. d. tur),
tútta (d. sut; sbr. d. tut ‘kramarhús’), uppgjör(d. opgpr), vakt (d. vagt), vaskafat
6Guðni Jónsson (1950:310).
7Það er athugandi að gúmmí er viðurkennt tökuorð í Blöndalsorðabók en gúmmíslanga ekki — skýring-
arinnarer helst að leita í því að slanga í nútímamerkingunni ‘loftfylltur gúmmíbelgurí hjóibarða’ hefurekki
verið talin góð og gild íslensk merking enda ættuð úr dönsku eins og skýringin ‘gummislange’ ber með sér.
Stutt er liðið á bflaöldina enda bíll enn merkt „pop.“ („populær, daglig tale (i Reglen ikke Skriftsprog)“, bls.
xxxii), þ.e. alþýðumál.
8Ég hef það eftir Halldóri Halldórssyni að Guðmundur Finnbogason hafi lagt til að orðið munstur yrði
skrifað mynztur til að fjarlægja það frá dönskunni, og er sú saga merkileg ef hún er rétt. (Halldór greindi frá
þessu í fyrirlestri í húsakynnumOrðabókarHáskóIans 12.12. 1993).
9Orðið skans var þó svo fast í málinu að það var notað í skáldamáli eins og myndhverfingin eða kenningin
raddarskans ‘munnur’ sýnir (Böndalsorðabók, bls. 713).