Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2017, Blaðsíða 27

26
öðrum heimshlutum; sérstaða hennar fólst í því að ferlið var samfelldara,
bæði í rúmi og tíma, en uppbygging nýlenduvelda handan hafs.10 Hér
skiptir þó meira máli að í byrjun tuttugustu aldar varð rússneska útþenslu-
stefnan fyrir áfalli sem á þeim tíma – hámarksskeiði evrópskrar útþenslu-
stefnu, sem oft er miðað við árin 1871–1914 – átti sér enga hliðstæðu.
Rússar töpuðu stríðinu við Japan 1904–1905, friðarsamningar voru gerðir
með virkri aðkomu annarra stórvelda, og endir var þar með bundinn á
rússneska sókn til áhrifa og valda í Austur-Asíu. Afleiðingar þessa ósigurs
voru tvíþættar. Annars vegar skapaðist byltingarástand innan Rússlands,
og frekari þróun þess réð miklu um framvindu árangursríkari byltingar
rúmum áratug síðar. Átök ársins 1905 byrjuðu með breiðu bandalagi and-
stöðuafla gegn keisarastjórninni og vísbendingum um að hún mundi fallast
á stjórnar skrárbundnar umbætur. Segja má að gagnsókn hennar og undan-
hald andófsaflanna hafi skilið eftir sig þrenns konar sundrung. Bilið milli
óbifanlegs ríkisvalds og umbóta sinnaðs þjóðfélags varð ekki brúað; ágrein-
ingur frjálslyndra og róttækari afla risti dýpra en hann hafði gert fyrir
1905; sósíalískir flokkar fjarlægðust hver annan, ekki sízt þegar bolsévíkar
voru endanlega skipulagðir sem sjálfstæð samtök árið 1912. Sagnfræðingar
sem fjölluðu um rússneska nútímasögu ræddu um eitt skeið þá tilgátu að
stefna Stolypins forsætisráðherra (sem myrtur var 1908) hefði getað vísað
veginn til nútímavæðingar án meiri háttar pólitískra umbóta og þannig
afstýrt byltingu; en óhætt er að fullyrða að sú skoðun fær nú lítinn hljóm-
grunn. Stolypin vildi stuðla að vexti efnaðrar bændastéttar, sem yrði sátt
við ríkjandi skipulag og hliðholl keisarastjórninni, en aðgerðir hans voru
of takmarkaðar og andstaða meðal sveitafólks of mikil til að afgerandi
árangur næðist.
Þetta innanlandsástand tengdist geopólitískum afleiðingum ósigursins
í austri. Eftir lokun sóknarfæra í Austur-Asíu varð staða Rússlands í evr-
ópskri stórveldasamkeppni að því skapi meira forgangsmál. Þar var um
þrjú aðalatriði að ræða. Rússland og Þýzkaland voru, til langs tíma, óhjá-
kvæmilega keppinautar um yfirburði og forræði í Evrópu; báðum megin
varð þess vart að áhrifamenn vildu forða árekstri, en þeir virðast ekki hafa
10 Á íslenzku virðist ekki vera til viðunandi þýðing á hugtakinu imperium (e. empire).
„Keisaraveldi“ á aðeins við í sumum tilfellum. Ég nota orðið „stórríki“, og virðist
viðeigandi m.a. í ljósi þess að í enskum fræðiritum er „greater state“ stundum notað
til að lýsa sumum ríkjum af þessu tagi.
JÓhann PÁll ÁRnason