Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2017, Blaðsíða 43

42
firringar ríkisvaldsins frá þjóðfélaginu.30 Í stórum dráttum má samsinna
þessari greiningu, en nánar þarf að athuga tengslin milli hugmyndafræði
og ríkisvalds. útópían sem um ræðir var ekki fullgerð þegar bolsévík-
ar náðu völdum; hún mótaðist af óljósum en í hæsta máta gildishlöðn-
um hugmyndum úr smiðju evrópskra sósíalista, aðlögun að hefðum og
aðstæðum innan Rússlands, og túlkunum sem þetta aðlögunarferli bætti
við upprunalegar forsendur. Hjá Marx var engar skýrar myndir af komm-
únísku framtíðarþjóðfélagi að finna; stefna átti þó í öllu falli að afnámi
kapítalismans, sigri öreiganna yfir borgarastéttinni og félagslegri stjórn á
framleiðsluöflum. Lenínisminn fól flokknum að skilgreina hlutverk stétt-
arinnar, og innleiðsla nýrra þjóðfélagshátta varð því að lúta yfirstjórn hans,
sem ekki gat byggt á öðrum stoðum en ríkisstofnunum, sumpart teknum í
arf frá fallinni keisarastjórn og sumpart hraðtilbúnum frá fyrsta degi. Um
skeið var hægt að fresta nánari stefnumörkun með tilvísun til evrópskrar
byltingar á næsta leiti, en áður en ár var liðið frá valdatöku var Lenín far-
inn að tala um „díalektík sögunnar“, þannig lagaða að forsendur sósíalism-
ans hefðu orðið til í tvennu lagi: alræði öreiganna í Rússlandi, skipulagt
stríðshagkerfi í Þýzkalandi. Ekki verður sagt að þessi þýzka fyrirmynd
hafi til langs tíma mótað aðgerðir bolsévíka. „Stríðskommúnisminn“, sem
gagnstætt síðari fullyrðing um átti að vera hraðleið til uppbyggingar frekar
en neyðarúrræði, sigldi í strand á fáum árum, og við tók millibilsskeið án
skýrra leiðarvísa (samhengislitlar hugleiðingar Leníns um ástand og horf-
ur, síðustu árin sem hann lifði, settu ekki fram neinn heildarvalkost, og
þeir sem tókust á um arfleifð hans gátu túlkað þær hver á sinn hátt, með
breytilegum áherzlum á bókstaf og meint innihald). En áhuga Leníns á
þýzkum stríðsbúskap má telja forsmekk að hervæðingu efnhagslífsins um
og eftir 1930. Hugtakið „hervætt hagkerfi“ (fr. économie mobilisée) var fyrst
notað af frönskum hagfræðingum sem fjölluðu um Sovétríkin, og á betur
við en „áætlunarbúskapur“ eða „valdboðsbúskapur“; hið fyrrnefnda er vill-
andi, hið síðarnefnda of almennt.31
Frumþverstæða hinnar sovézku ríkisvæðingar er sú, að hún studdist við
hugmyndafræði sem gerði ráð fyrir útdauða ríkisvaldsins. Af því ber ekki
að álykta að kenningarnar hafi verið fyrirsláttur einn og valdsöfnun hið
eina eiginlega markmið. Samkvæmt hugmynda fræðinni í hinni lenínsku
30 Christopher Read, From Tsar to Soviets. The Russian People and their Revolution,
1917–1921 (London: UCL Press, 2001), bls. 293.
31 Pólski hagfræðingurinn Oskar Lange, sem víða kom við sögu, talaði einnig um
sovézka hagkerfið sem „a war economy sui generis.“
JÓhann PÁll ÁRnason