Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Síða 98

Va l u r G u n n a r s s o n
98 TMM 2018 · 2
sem fylgdi í kjölfar Newtons og náttúrulögmála hans og var nánar útfærð
af Leibniz og Hume. Allt sem hefur gerst hlaut að gerast og hægt er að rekja
orsakasamhengið að því gefnu að menn viti allar breyturnar. Telur hann
þetta vera jafnvel enn strangari heim en þann sem guð átti að hafa skapað.
Guð getur verið dyntóttur og jafnvel er hægt að hafa áhrif á hann með
bænum, en heimur Newtons leyfir engin frávik. Þegar skammtafræðin kom
til skjalanna hurfu hins vegar allar öruggar útkomur sjónum (Gribbin, bls.
208) og óreiðan tók við.
Það sama á við um mannkynssöguna, segir Ferguson. Ekkert af því
sem gerst hefur var óhjákvæmilegt heldur aðeins ein af mörgum hugsan-
legum niðurstöðum, og ekki einu sinni alltaf sú líklegasta. Því erum við í
fullum rétti að velta því fyrir okkur hvað hefði getað farið öðruvísi. Hið ytra
umhverfi hefur áhrif á gerðir fólks, en stjórnar því aldrei alveg. Eða eins og
Heisen berg segir í leikritinu:
Nákvæmlega hvert þú stefnir þegar þú ráfar um er að sjálfsögðu algerlega
undir genum þínum komið og hinum ýmsu utanaðkomandi öflum sem verka
á þig. En það er líka algerlega þínum eigin dularfullu dyntum háð frá einu
augnabliki til hins næsta. Svo það er engin leið að skilja hegðun þína til fulls
nema með því að sjá alla þessa hluti í einu, og það er ógerlegt.1
Umhverfið og einstaklingurinn hafa áhrif hvort á annað, en ekki alltaf
með fyrirsjáanlegum hætti, og ómögulegt að segja með fullri vissu hvernig
fólk muni hegða sér undir ákveðnum kringumstæðum. Sumar útkomur eru
líklegri en aðrar, en það er alltaf óvissa.
Mannkynssaga sem óvissa
Á þeim rétt rúmum 20 árum sem hafa liðið frá því Ferguson gaf bók sína út
hafa vangaveltur um „hvað ef“ notið æ meiri athygli, bæði sem bókmennta-
grein og innan fræðiheimsins. Sem dæmi má nefna að svokölluð „Ef saga“
hefur verið kennd sem áfangi við Háskóla Íslands. Svo vildi til að kennarinn,
Guðni Th. Jóhannesson, var kosinn forseti Íslands áður en hann gat haldið
námskeiðið. Annar kennari tók við, en Guðni var fenginn sem gestafyrir-
lesari. Í erindi sínu velti hann því fyrir sér hvað hefði þurft að gerast til þess
að hann hefði ekki orðið forseti. Nefndi hann allt frá bílslysi, sem hefði getað
reynst banvænt, yfir í þá tilviljun að hann var fenginn í annars stað til að lýsa
Panamaskjalahneykslinu í Ríkissjónvarpinu, sem leiddi aftur til þess að hann
var í fyrsta sinn orðaður við forsetaembættið (fyrirlestur í Háskóla Íslands
17. febrúar 2016). Líklega hefði það ekki breytt svo miklu fyrir mannkyns-
söguna ef einhver annar hefði orðið forseti Íslands sumarið 2016. Öðru máli
gegnir um viðburði á borð við þann ef nasistar hefðu fundið upp kjarnorku-
sprengjuna. En var slíkt nokkurn tímann mögulegt?
Einn af þeim sem hefur velt þessu fyrir sér er bandaríski herforinginn
John H. Gill, sem skrifaði grein í bókina The Hitler Options frá 1998 þar sem