Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Síða 81

Trúin á Rússland
samfélag en þeirra eigin höfðingjar. Tímabil Nikulásar keisara fyrsta
(1824-56) var tími afturhalds, sá tími þegar bæði ritskoðun og leynilög-
regla verða öflugar stofnanir sem eiga að koma í veg fyrir alla tilburði til
að breyta samfélaginu eða skerða hið minnsta rétt einvaldans til að ráðsk-
ast með land og þegna. En þá kemur á daginn, að það eru ekki aðeins
„vinstrimenn“, umbótasinnar af ýmsu tagi, sem láta heillast af Rússlandi
hinu óendanlega og dularfulla. Markgreifinn de Custine heitir franskur
aðalsmaður sem heimsótti Rússland árið 1839 og skrifaði fræga bók um
ferðina, La Russie en 1839. Hann var ekki einn þeirra sem hreifst af land-
inu, öðru nær: hann sér hvarvetna merki um harðstjórn og lögleysur og
ótta, sem og um útsmognar aðferðir rússneskra yfirvalda til að fela
óþægilegar staðreyndir og ljúga að erlendum gestum. Og honum finnst
að „flestir rithöfundar“ sem heimsækja Rússland, séu „sviksamlega með-
sekir Rússum við að blekkja okkur“. Hann fer sterkum fyrirlitningar-
orðum um þessa gesti sem „koma úr öllum landshornum Evrópu til þess
að brosa í bjálfalegri hrifningu yfir því hrífandi og nána sambandi sem
þeir telja að sé á milli keisara Rússlands og þegna hans“. Með öðrum
orðum: de Custine er að skamma evrópska gesti sem hafa búið sér til þá
íhaldssömu staðleysu (útópíu) að í Rússlandi rætist draumar þeirra um
ástir góðs kóngs og alþýðunnar, draumar sem lýðræðistilburðir og póli-
tískt þras hafi spillt á Vesturlöndum. í annan stað er hann undrandi á því,
að jafnvel þeir gestir sem komi „aðeins af forvitni" eins og gefi frá sér alla
gagnrýna hugsun um leið og þeir taka til við að lýsa Rússlandi. Og hann
fer svipuðum orðum um ferðasöguhöfunda á tímum Nikulásar og höfð
voru um gesti Stalíns hundrað árum síðar: „Annaðhvort hefur þessu
landi einungis verið lýst af mönnum sem skapgerð þeirra eða staða leyfir
ekki að vera sjálfstæðum, eða þá að einlægustu hugsuðir eins og glutra
niður dómgreind sinni um leið og þeir koma hingað.“8
De Custine minnir á fleira. Menn geta gert Rússland að leikvangi
drauma sinna - eða martraða. Hann er einn þeirra sem telja Rússland
fyrst og fremst víti til varnaðar, land þar sem „engin hamingja er mögu-
leg“. Hann ráðleggur hverjum Frakka sem á son sem kann ekki við sig
heima í Frakklandi að senda hann til Rússlands - því hver sá sem því
landi kynnist af raun „verður sæll að fá að búa í hvaða öðru landi sem
væri“.9 Hafa menn ekki heyrt eitthvað svipað um unga menn og óánægða
á síðastliðinni öld?
En de Custine telur að sönnu teflt á nokkra hættu þegar menn lenda í
klónum á útsmognum rússneskum gestgjöfum. Hann lýsir því einmitt
mjög skemmtilega, að tignum gesti er sýnt hvað sem hann biður um. En
það er alltaf mættur maður sem ber ábyrgð á höllinni, eða skólanum eða
TMM 2004 • 3
79