Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Blaðsíða 23

Veiðimaður, spjátrungur og innlifun
Andsagan
Sögusviðið og tíðarandinn eru aldeilis ekki til skrauts heldur þunga-
miðja frásagnarinnar og jafnvel hægt að kalla stað og stund aðalpersón-
urnar — en það skilyrði þarf helst að uppfylla til að hægt sé að tala um
alvarlega sögulega skáldsögu. Þó að Skugga-Baldur biðjist undan skáld-
sögunafninu með undirtitli sínum held ég að það sé rétt að kalla hana
sögulega skáldsögu, þó ekki væri nema vegna þess hversu miklu máli
hið sögulega augnablik skiptir í henni. Þó er líklegt að margur hrökkvi
við enda fellur sagan ekki vel að algengum hugmyndum um sögulegar
skáldsögur hér á landi. Nú á dögum má auðvitað setja þann merkimiða
á fjölbreyttan flokk sagna en flestar eru þær þó ekki mjög ólíkar elstu
sögulegum skáldsögum frá upphafi 19. aldar, eftir höfðingja á borð við
Walter Scott. Einkenni slíkra sagna er að þær eru miklar að vöxtum og
epískar í breidd sinni, söguþráðurinn línulegur og aðalsmerki þeirra eru
langar og nákvæmar lýsingar á fólki, staðháttum og öðru sem heyrir til
hinu sögulega skeiði sem glímt er við og draga þarf upp á lifandi hátt.
Alla tíð hefur hins vegar verið misjafnt hversu margar sögulegar persón-
ur koma fyrir og það er að minnsta kosti ekki skilgreinandi þó að fræg-
ustu sögulegu skáldsögur fslendinga hafi gjarnan haft kunn stórmenni
úr fortíðinni í aðalhlutverki, allt frá Brynjólfi Sveinssyni biskupi eftir
Torfhildi Hólm (1882) til Axarinnar og jarðarinnar eftir Ólaf Gunnars-
son (2003). Eins og sjá má strax fellur Skugga-Baldur ekkert sérstaklega
vel að þessari mynd af sögulegri skáldsögu því að í hugum flestra er
söguleg skáldsaga alls ekki módernísk (eða síðmódernísk eða hvernig
sem menn vilja flokka gripinn). Og raunar er Skugga-Baldur frekar
óvenjuleg að því leyti þó að víðar sé leitað en til íslands, en heitið er samt
áhugavert að nota vegna þess hversu miklu máli þverstæður sögutíma
og sögusviðs hennar skipta fyrir túlkunina.
Stundum virðast sögulegar skáldsögur íhaldssamari en þær eru,
kannski óhjákvæmilega vegna þess að viðfang þeirra er fortíðin. En í
formið er innbyggð ákveðin uppreisnarþörf, þó ekki væri nema vegna
þess að yfirleitt þarf að velja sjónarhorn sem hlýtur að kalla á nýjan
skilning atburðanna (þó að ekki þurfi sá að vera frumlegur). Sögulegar
skáldsögur fela ævinlega í sér sögutúlkun því að þær fylla í eyður fortíð-
arinnar og óhjákvæmilega fer þá fram val sem krefst túlkunar. Róttækar
þurfa túlkanirnar ekki að vera því að meðal sögulegra skáldsagna eru
afþreyingarsögur sem hafa það höfuðmarkmið að skemmta og flytja þá
gjarnan nútímann yfir á fortíðina tiltölulega umhugsunarlaust, eins og
nú á dögum er iðulega gert í Hollywoodmyndum (ekki þó alltaf því að
TMM 2005 • 3
21